Waardenwerk 2019-77

Michiel Korthals is een bevlogen morele en sociale filosoof die in praktijk brengt wat hij tot kernopdracht van zijn boek maakt: ‘De plicht tot goed eten en eten maken’.

Dat blijkt uit de vele interviews die na publicatie verschenen, onder andere in de NRC en de Volkskrant. Goed koken en lekker eten is een kunst die hij met liefde beoefent.

Maar Korthals gaat verder. In zijn woonplaats Laren is hij nauw betrokken bij het kweken van oude landbouwgewassen zoals triticale en Sint Jansrogge. Hij slaat zelf de hand aan de ploeg zogezegd om het uitsterven van gewassen, een van de vele schadelijke bijwerkingen van de grootschalige industriële landbouw, te voorkomen. Deze inzet en betrokkenheid kom je ook tegen op elke pagina van zijn vuistdikke boek Goed eten. Filosofie van voeding en landbouw.

Humanisme als vraag – een woord vooraf Dit artikel komt voort uit mijn onderzoek aan de Universiteit voor Humanistiek Utrecht, sinds 2002 als universitair docent en hoofddocent en sinds 2015 als bijzonder hoogleraar Vrijzinnige religiositeit en humanisme, een leerstoel geïnitieerd door de Stichting Stimulering Vrijzinnig Gedachtegoed. Mijn onderzoek in deze zeventien jaren richtte en richt zich op de complexe en problematische plaats van religie in de moderne seculiere cultuur, en vandaaruit op de al even complexe relatie tussen modern humanisme en religie. Daarbij is mijn startpunt bij te dragen aan kritische humanisme-theorie. Humanisme is niet alleen een min of meer afgebakende stroming in het levensbeschouwelijke landschap van de moderne tijd. Humanisme in een grondtrek van de menselijke cultuurgeschiedenis, een grondtrek die erin bestaat dat de menselijke samenlevingen langzamerhand afstand nemen van de goden en de vraag gaan stellen naar zichzelf.

‘Laten we zacht zijn voor elkaar…’. Met deze woorden besluit Ton Lemaire zijn fijnzinnige fenomenologische studie naar De tederheid, die hij in 1968, op 27-jarige leeftijd, liet uitkomen bij uitgeverij Ambo. Bijna 50 jaar later, in 2017, verschijnt van zijn hand het evenzeer boeiende en beduidend dikkere boek met de titel Onder dieren, voor een diervriendelijker wereld. Het slot van deze uiteenzetting lijkt een echo te zijn van de geciteerde zinnen; op de laatste bladzijde roept hij zijn lezers op tot een ‘ethiek en moraal van mededogen met alle levende wezens’ (p. 470). De werken van Lemaire die tussen dit eerste en – tot nu toe – laatste boek zijn verschenen, zijn, hoe uiteenlopend het palet aan onderwerpen dat hij bestrijkt, ook is, allemaal trouw gebleven aan deze ethiek van de zachtaardigheid en (meelijdende) betrokkenheid op het lot van de aarde die wij bewonen en van al het leven dat zij draagt.

Samenwerking is voor veel mensen onderdeel van de dagelijkse praktijk. We werken vaak samen juist omdat we van elkaar verschillen: ieder heeft een eigen deskundigheid, inbreng en rol. Die verschillen kunnen spanningen en dilemma’s met zich meebrengen. Hoe kun je met die verschillen, spanningen en dilemma’s goed omgaan in de samenwerking – en dan goed in een moreel perspectief ? In mijn promotieonderzoek heb ik die vraag als uitgangspunt genomen en heb daarbij gaandeweg, in wisselwerking tussen theorie en praktijk, een moreel ecologisch perspectief ontwikkeld als analysetool en hulpbron voor goed samenwerken (Bolscher 2018). Hoewel mijn onderzoeksterrein de ouderenzorg was, hoop en verwacht ik dat dit perspectief ook voor andere publieke sectoren inspirerend kan zijn.

Van 2011 tot 2018 verrichtte ik een promotie onderzoek naar de bedrijfsmatige inbedding van de zorg voor een ander. Daarbij ben ik zorgpraktijken op het spoor gekomen die zich lijken te onttrekken aan schaduw-effecten van een bedrijfsmatige inbedding, zoals overdadige protocollering en administratieve regeldruk. Jarenlang had ik daarvoor als crisismanager bij onder meer zorginstellingen gewerkt. Mijn onderzoek confronteerde mij óók met eigen impliciete bedrijfskundige opvattingen die soms destructief in kunnen werken op zorgpraktijken. Deze confrontatie met het mogelijke destructieve effect van een bedrijfsmatige inbedding heeft mij met schrik vervuld en ook met een gevoel van schaamte. Gaandeweg mijn onderzoek heb ik leringen getrokken uit de spanning die op kan treden tussen een bedrijfsmatige inbedding en de eigenheid van zorgpraktijken. Mijn inzet is dat deze leringen bijdragen aan het realiseren van een inbedding, die de eigenheid van zorgpraktijken respecteert en behoedt.

Ethical life began – probably between 100,000 and 50,000 years ago – when our ancestors started to look for ways of addressing the tensions that arose within their societies. Thanks to psychological adaptations that had evolved long before, in the lineage leading to our most recent common ancestor with the chimpanzees and bonobos, those distant predecessors were able to develop an unusual form of social life. They could live in bands of thirty to seventy individuals, mixed by age and sex. Doing so rested on a capacity for identifying the needs, desires, plans, and intentions of those with whom they were in daily contact, and on an ability to adjust their own behavior in pursuit of common goals. They were responsive to one another, and thus able to cooperate. Yet their responsiveness was limited, and, in consequence, so was the cooperation. Often the pressures of perceived self-interest overwhelmed their other-directed tendencies. Partners yesterday would be at cross purposes today. Quarrels broke out, and peace had to be refashioned through time-consuming acts of mutual reassurance. Although they could engage in their unusual form of social life, they could not do so smoothly or well.

‘Samenwerken’ lijkt soms wel een toverwoord als het gaat om goede zorgverlening voor ouderen. Werd vroeger de cliënt bij wijze van spreken aan de deur van het verpleeghuis afgeleverd, zodat professionals goed voor het familielid konden zorgen. Tegenwoordig gaat goede zorg (ook) over samenwerken met het sociale netwerk van de cliënt. Maakte je eerst als verzorgende deel uit van één team, nu word je geacht in wisselende (multidisciplinaire) teams samen te werken om goede zorg op maat te realiseren. Het Kwaliteitskader verpleeghuiszorg 2017) vraagt van zorgorganisaties netwerken te vormen om samen te leren en te verbeteren, zowel professionals onderling als de bestuurders.

Veel is geschreven over de marktwerking in de zorg en de invloed erop. Vooral met betrekking op de verschraling van de zorgrelaties bij langdurige zorg behoevenden. Managers die oog hebben voor het relationele aspect van zorg en betrokken zijn bij de professionaliteit van zorg verleners, komen in een spanningsveld te staan tussen enerzijds economische bedrijfsvoering en anderzijds zorg-gerelateerde waarden. In het licht daarvan stelde Tom Peetoom zich als voormalig manager in de zorg de vraag hoe zo te organiseren dat de professionals de ruimte hebben om hun professionaliteit tot uiting te brengen en de zorg te verlenen die nodig is. Of zoals zijn onderzoeksvraag luidt: ‘Wat kan voor het managersambacht geleerd worden van zorgdragers ten aanzien van het beoefenen van horizontaal organiseren, met het oog op het laten floreren van zorgpraktijken?'

In ‘De kunst van samenleven’ gaat Hans Alma op zoek naar een eigentijds humanisme dat het belang van levensbeschouwing in het publieke domein benadrukt en dat recht doet aan de zinervaring, een zoektocht naar het evenwicht tussen beschouwen en beleven. Alma is van mening dat de levensbeschouwelijke reflectie zich teveel afspeelt in het privédomein, in plaats van een dominante rol te spelen in het publieke debat. Hoog tijd om zo open mogelijk te zijn over levensbeschouwelijke posities en met elkaar in gesprek te gaan over hoe wij gezamenlijk ‘goed leven’ willen invullen, over hoe wij ons als mensen tot elkaar verhouden en tot de niet-menselijke werkelijkheid.

Redactioneel Waardenwerk 77

Dit voorjaar verscheen het door 150 experts uit 50 landen op verzoek van de Verenigde Naties opgestelde Global Assessment Report over (de huidige en toekomstige afname van) biodiversiteit. Het rapport maakte veel los, zowel in de wetenschap (‘Uitstekende kwaliteit’), de politiek (‘Er zijn lichtpuntjes’ … ‘We doen al veel’… ‘We moeten echt meer doen’) als in maatschappelijke organisaties die strijden voor een duurzamere wereld (‘Urgent! Urgent!’).

De burgerbewegingen die als ‘collaborative commons’ worden aangeduid, zijn erop gericht de grondstructuur van de moderne economie te transformeren. De vraag is welk filosofisch raamwerk ons het best in staat stelt om deze bewegingen te begrijpen. De ethische verontwaardiging waarmee zij op de ‘excessen’ van het kapitalisme reageren, markeert het streven van hun handelen: een ethische economie die in dienst staat van de common good. Een marxistisch discours schiet tekort om de aard van deze bewegingen te begrijpen, ook wanneer het, zoals bij Antonio Negri, marxisme combineert met een Heideggeriaanse filosofie van het Zijn.

De verzorgingsstaat is in transitie, waarbij niet alleen traditionele thema’s als arbeid en inkomen, maar ook het zorg en welzijn landschap erg aan paradigmawisseling onderhevig is als gevolg van disrupties zoals demografische verandering en digitale ontwikkeling. Zowel bij de overheid, de professional als de burger zijn veranderingen merkbaar. In plaats van het benadrukken waar de overheid niet meer toe in staat is, pleit ik er voor de waarde van de verzorgingsstaat te ‘herladen’; en te benadrukken wat de overheid nog wél kan. In deze tekst, gebaseerd op mijn Paul Cremers lezing, schets ik aan de hand van paradigmawisselingen en met gebruik van praktijkvoorbeelden waar in het afgelopen decennium wel en niet vooruitgang is gemaakt in het denken over zorg als investering, en welke vragen een antwoord verdienen in de toekomst.

Sinds het begin van dit decennium verschijnen regelmatig alarmerende boeken, rapporten en artikelen over de toekomst van werk. Wie technologie-experts, futurologen en onderzoeksinstituten mag geloven, zal binnen twintig jaar een aanzienlijk deel van de banen in het geïndustrialiseerde Westen verdwijnen door de toepassing van kunstmatige intelligentie, robotisering en digitalisering.1 Ingenieur Michael Osborne en econoom Carl Benedikt Frey gaven het startschot voor de hedendaagse automatiseringsdiscussie met hun studie ‘The Future of Employment’ (2013).2 De onderzoekers van de Oxford Martin School stelden een lijst met 702 bedreigde beroepen op, waaronder hydrologen, visagisten, reisleiders en kroegeigenaren, en concludeerden dat 47% van de Amerikaanse arbeidsmarkt gevaar loopt.

Als oud-student van de Universiteit voor Humanistiek kan ik mij de colleges van Harry Kunneman goed herinneren. We lazen teksten van Habermas, Foucault en feministische filosofen en waren bezig met vragen over de rol van morele waarden in de wetenschap, machtsvrije communicatie, humanistisch raadswerk en de omgang met trage vragen. Harry was een docent die zijn studenten graag uitdaagde met maatschappijkritische teksten en bood daarmee een inspirerend perspectief op de samenleving, op de wetenschap en op beroepspraktijken waarin trage vragen een rol spelen. Als student vond ik de Universiteit voor Humanistiek een bijzondere en inspirerende omgeving. En nu, jaren later, wilde ik die inspiratie en kennis graag delen met anderen. Het idee voor een interviewboek met Harry Kunneman was geboren. Het is gepubliceerd door de ISVW onder de titel Werken aan trage vragen. Het is een eerbetoon geworden aan het werk van Harry, maar ook aan alle andere collega’s, studenten en docenten die een bijdrage hebben geleverd aan het inspirerende leerklimaat en de inzichten an de humanistiek. De Universiteit voor Humanistiek heeft in de afgelopen dertig jaar de waarde van de filosofie, van het humanisme en van de humanistiek voor mens en maatschappij getoond. We hebben inmiddels veel positieve reacties gekregen op het boek, waarvoor wij erg dankbaar zijn, en we hopen er nog velen mee te mogen inspireren. In het kader van de serie humanisme en humanistiek selecteerde ik een relevante aantal fragmenten over de geschiedenis en de toekomst van de humanistiek.