Waardenwerk 2019-7879

In 1965 sprak Jaap van Praag een rede met de titel ‘Wat is humanistiek?’ uit bij de aanvaarding van het ambt van bijzonder hoogleraar in de humanistiek en de antropologie van het humanisme aan de Rijksuniversiteit Leiden. In deze rede muntte hij de term humanistiek, die hij daarin definieert als ‘de fenomenologische doordenking van de humanistische levensovertuiging’. Van Praags inspanningen om humanistiek als wetenschapsgebied op de kaart te zetten waren nauw gerelateerd aan zijn pionierswerk met betrekking tot humanistisch geestelijke verzorging. Geestelijke verzorging is van oorsprong verbonden met christelijke geloofstradities en betreft dan pastorale zorg voor mensen die enige tijd in een publieke instelling – bijvoorbeeld een ziekenhuis of een penitentiaire inrichting – moeten verblijven. Geestelijk verzorgers helpen mensen de existentiële uitdagingen waarmee ze daar geconfronteerd worden vanuit een geloofstraditie te duiden en bevorderen zo de leef baarheid van hun situatie. De notie van humanistisch geestelijke verzorging veronderstelt dat mensen ook vanuit humanistische tradities existentiële tegenslagen het hoofd kunnen bieden.

Hoe gaan we om met menselijke geraaktheid? Wanneer een gebeurtenis ons in verwarring brengt, ons hoofd doet duizelen en ons hart doet huilen, hoe vinden we daarin dan een weg met elkaar? Wat is er dan nodig? En klopt dat wat we in de realiteit doen, met dat wat er nodig is? Het zijn vragen die niet alleen spelen in de sfeer van het persoonlijke leven, maar ook in professionele contexten.

De ecologische leestafel … schenkt aandacht aan publicaties (boeken, artikelen, lezingen, rapporten, documentaires of films) die van belang (kunnen) zijn voor het verder ontwikkelen van ecologisch waardenwerk
… verbindt de publicaties met de inzet van het tijdschrift en het gezelschap Waardenwerk voor een rechtvaardiger en duurzamer samenleving … is samengesteld onder coördinatie van de themaredacteur ecologisch waardenwerk.

Mijn boek De kunst van samenleven (2018) is geschreven vanuit een gevoel van urgentie. Er doen zich wereldwijd prangende maatschappelijke en ecologische problemen voor. Denk daarbij aan de polarisatie rond migratie- en vluchtelingenvraagstukken, en aan de enorme uitdagingen waarvoor klimaatverandering ons stelt. In het op deze thema’s gerichte beleid valt een economische en technocratische aanpak op. Een diepgaand gesprek vanuit een visie op goed (samen)leven komt in de politiek nauwelijks op gang. In dit artikel onderzoek ik de achtergrond van die situatie in termen van levensbeschouwelijke armoede. Ik zal de risico’s daarvan bespreken en het belang van levensbeschouwing in het publieke domein bepleiten. Dat vraagt een nieuwe visie op levensbeschouwing waartoe ik een voorstel zal doen.

In een eerder artikel in Waardenwerk (Wijkstra, 2018) heb ik de neoliberale en wetenschappelijke context beschreven waarin de GGZ een sterke neiging heeft ontwikkeld om de complexiteit van de psychiatrische werkelijkheid (van patiënt en behandelaar) te reduceren tot het medische model. Mijn conclusie was dat in de dagelijkse psychiatrische praktijk de psyche is verdwenen en het brein nog steeds niet aanwezig is. Mijn pleidooi was dat we een interactioneel model nodig hebben waarbinnen het medische model een plaats kan hebben. Daarmee creëren we meer ruimte voor het contact, als kernwaarde in de GGZ, en voor omgaan met complexiteit in de relatie hulpverlener patiënt

Speculaties door sjamanen, alchemisten en visionairen omtrent het bestaan van een enkel door hen geziene ‘vierde dimensie’ hebben tot heel wat waanzinnige razernijen en esoterische waansystemen geleid. Maar ideeën kruipen waar ze niet gaan kunnen, en de gedachte aan een ‘vierde dimensie’ als antwoord op het beperkte drie-dimensioneel denken in de psychiatrie is misschien zo gek nog niet. Ik denk met name dat de vierde dimensie interessant kan zijn voor degenen die naar wegen zoeken om het vaststellende, vastgelopen driedimensionele bio-psycho-socio-model in beweging te brengen. Ook kan ze een goede uitvalsbasis bieden voor zoekers naar filosofische wegen van herstel. Na een korte explicatie van de vierde dimensie in waanzin zelf, zal ik laten zien hoe dit ‘virus van de vier’ voor interessante
ideeën en kruisbestuivingen omtrent spiritualiteit en narrativiteit kan zorgen in de praktijken van de dolende en zoekende hulpverleners en ervaringsdeskundigen.

Op de Universiteit voor Humanistiek (UvH) is er altijd een levendige interesse geweest in vraagstukken rondom de pluralistische samenleving, waarin diverse culturen, levensbeschouwingen en tradities met elkaar leven, elkaar beïnvloeden, verrijken en transformeren. Die samenleving wordt in het huidige debat, in het internationale universitaire onderzoek, maar ook in maatschappij en politiek, doorgaans aangeduid als een interculturele, complexe samenleving. Tussen de culturen ontstaan nieuwe gedeelde werelden van beelden en verhalen, waardoor de identiteitservaring van talloze mensen complexer wordt. De benaming van bijvoorbeeld ‘Marokkaanse Nederlander’ laat al zien hoe in de concrete levens van veel mensen deze interculturele pluraliteit uitwerkt.

Het onderwijs kan niet meer om duurzaamheid heen. Maar hoe het onderwijs de uitdaging van duurzaamheid het beste op kan pakken, is nog geen uitgemaakte zaak. In deze bijdrage pleit ik ervoor dat het onderwijs de hand ook in eigen boezem steekt en begint bij de vraag of het huidge onderwijs zelf misschien nog te veel wordt bepaald door het beheersingsdenken dat ten grondslag ligt aan de ecologische crisis.

Mei 1992 start ik als leerkracht binnen het Neveninstroomproject (NIP) in Nijmegen. Ik geef er een baan voor op en ik word gewaarschuwd: ‘Het is een project dus eindig. Het kan één jaar duren, maar niet langer dan vijf jaar. Het is onvoorspelbaar.’ De voortgang van het project hangt af van financiële middelen -toen nog een gezamenlijke verantwoordelijkheid van rijk, gemeente en schoolbestuur. Daarnaast is het afhankelijk van de komst van het aantal kinderen dat binnen de doelgroep valt, de Neveninstromers, kinderen in de leeftijd van 6 t/m 13 jaar die net in Nederland zijn en hier minder dan een jaar onderwijs hebben gevolgd. Als er al sprake is van een constante gedurende al die jaren, dan is het wel de onvoorspelbaarheid.

Toen Martien Schreurs mij enkele weken geleden benaderde om in te gaan op de these in het opiniestuk met de titel ‘Gemengde scholen wijzen de weg naar de toekomst!’, hoefde ik niet lang na te denken. De negatieve berichten over nieuwkomers en de daarbij behorende zogenaamde onwil om te integreren in de Nederlandse samenleving, staan in regelrecht contrast met de ervaringen die wij hebben in het nieuwkomersonderwijs in Nijmegen. De Nederlandse samenleving is niet met de pen te vatten; onze samenleving is gegroeid tot wat het nu is, beïnvloed door ontelbare elementen. DE Nederlander bestaat niet, heeft wellicht lang, heel lang geleden bestaan, maar is al snel beïnvloed door niet- Nederlandse zaken. Diverse berichten geven de indruk dat er een sterker ‘wij – zij gevoel’ is dan in vorige tijden, waarbij ‘wij’ de Nederlandse samenleving voorstellen en ‘zij’ de nieuwkomers. Het opvallende aan deze voorstelling is dat ik mijzelf dan onder de Nederlandse samenleving schaar, terwijl ook mijn ouders niet van harte welkom werden geheten toen zij ‘voor Koningin en Vaderland’ kozen in 1958.

In dit artikel probeer ik een kritische meta-ethiek van ecologische zorg, zoals geschetst door Puig de la Bellacasa, meer contour te geven aan de hand van Bruno Latour en Donna Haraway, die ook belangrijke bronnen zijn geweest voor Maria Puig de la Bellacasa in haar Matters of Care: Speculative Ethics in More Than Human Worlds

Menig artikel of beleidsstuk waarin de relatie tussen school en samenleving een rol speelt, vertrekt vanuit de vooronderstelling dat de school jonge mensen voorbereidt op de samenleving van morgen. Wat dat concreet betekent hangt af van het perspectief van de schrijver: een neoliberaal denker of politicus zal het accent leggen op economische groei en daarmee de school maken tot de institutie die jonge mensen voorbereidt op actieve participatie aan de economie. Vanuit een meer geesteswetenschappelijk perspectief zullen humane en democratische waarden meer benadrukt worden, waarmee de school gezien wordt als een mini-samenleving waarin het menselijk en democratisch samenleven geoefend wordt. Kritische pedagogen daarentegen zullen opwerpen dat met deze nadruk op ‘voorbereiden’ en ‘oefenen’ het gevaar dreigt dat, wellicht onbedoeld en onbewust, in de samenleving bestaande machtsongelijkheden kritiekloos voortgezet worden door het onderwijs, hetgeen de (kansen)ongelijkheid vergroot voor leerlingen uit groepen die vanwege taal, cultuur, geslacht of ras een gemarginaliseerde positie hebben toebedeeld gekregen in de bestaande samenleving.

Als we willen weten hoe de toekomst van de pluralistische samenleving er uitziet, dan dienen we onze oren bij de kinderen, leerkrachten en ouders van gemengde scholen te luisteren leggen. Dit is de boodschap die wij beluisteren in een artikel over de Amsterdamse Indische Buurtschool dat in De Volkskrant van 7 november 2018 verscheen. Een van de ouders die in dit artikel aan het woord komt, zegt: ‘Ik heb op deze gemengde school geleerd dat dat je soms verder dan de oppervlakte moet kijken naar wat we gemeen hebben, en dat is heel veel.’

In dit essay zal ik een vergelijking maken tussen ons vervuilend gedrag en verslaving aan verdovende middelen. Met betrekking tot het herstel van middelenverslaving bestaat waardevolle ervaringskennis die een fundamentele verandering mogelijk maakt in zowel het denken als het gedrag van de verslaafde. Ik geloof dat de ervaringskennis van middelenverslaafden ons kan helpen om te breken met onze vervuilende manier van leven. Specifiek zal ik in deze tekst ingaan op het programma van de Anonieme Alcoholisten en recente inzichten met betrekking tot verslaving en de relatie tussen lichaam en geest. Beide zal ik relateren aan het denken van de filosoof Bruno Latour over de ecologische crisis.

De globalisering brengt veel onzekerheden en angst met zich mee. Dit zorgt voor toename van neoconservatisme, polarisatie en religieus extremisme (Kinnvall 2004). De gruwelijke aanslagen op de twee moskeeën in Nieuw Zeeland en de vreselijke schietpartij in Utrecht vormen een duidelijk bewijs dat haat en disrespect van de ander kan leiden tot gewelddadige acties. Hoe kunnen beeldvorming, vijandsbeelden en stereotypen jegens een ander – de basis van dit geweld - verminderd worden? M. Schreurs, J. Verveld en L. Ten Kate betogen in hun opiniestuk dat gemengde scholen de weg wijzen naar een toekomst, namelijk hoe een pluralistische samenleving mogelijk is en vorm kan krijgen. Kan inderdaad het onderwijs die rol spelen in het verminderen van haat en disrespect van de ander?

Het themagedeelte in dit nummer bestaat uit vijf bijdragen die ieder voor zich en in relatie met elkaar waardevolle inzichten aanreiken voor ‘Het doen van ecologisch waardenwerk’. In het als essay geschreven openingsartikel elicht Bram Vreeswijk een perspectief waarmee wij als samenleving en individu af zouden kunnen komen van onze verslaving aan een economische leefstijl die ecologisch grote nadelen heeft. De Anonieme Alcoholisme (AA) hebben een methodiek ontwikkeld om van de verslaving af te raken, met onder meer als basis de erkenning van het probleem, het vermijden van pseudo-activiteiten en het ‘fysiek gevoeliger worden’. Bram maakt de gedurfde sprong om vanuit deze methodiek een aantal richtingwijzers te formuleren voor het loslaten van het ‘economisme’. Een van de pijlers is het doorbreken van dichotomieën, een andere is het ontwikkelen van werkvormen die het ‘fysiek gevoeliger worden’ (re-) activeren. Het artikel is ook daarom moedig omdat Bram zijn eigen verleden als alcoholverslaafde gebruikt voor zijn betoog.

Bij het Namasté-gebaar, een gebruikelijke groet in Hindoeïstisch India, plaats je je handpalmen ter hoogte van je hart plat tegen elkaar en buig je je hoofd licht: Namasté! De begroeting herinnert ons eraan dat we niet alleen zijn op deze wereld. Zij activeert de overtuiging dat we, wanneer we, met inclusie van alle beperkingen en tekorten, geloven in de goedheid van de mens, anderen met meer compassie en hoogachting zullen behandelen en respect een rode draad in ons leven wordt. Is het mogelijk, zo vragen wij ons af, om deze levenshouding vorm te geven en voor te leven in de justitiële context. Kunnen we deze ‘ontmoeting van de ziel’ ook praktiseren in een omgeving die aan de buitenkant afzondering, uitsluiting en opsluiting uitstraalt? Hoe kunnen wij, denkend in termen van deze groet, als begeleidingskundigen bijdragen aan licht, liefde, waarheid, schoonheid en vrede, kortom de humanisering (De Ronde, 2016) in een organisatie die is ingericht op beveiligen, maar tegelijk de grote taak toevertrouwd krijgt om de (verstoorde morele) ontwikkeling in gezonde richting te stimuleren? Zou het mogelijk zijn om deze kwaliteiten bij de ander en bij onszelf te zien, juist ín de kwetsing en de kwetsbaarheid, die zich zo onontkoombaar manifesteert in deze context. Hoe kunnen wij de ervaring van verbondenheid een geloofwaardige plaats laten krijgen in een instelling die haar bestaansrecht heeft in gebondenheid?

De centrale gedachte achter het concept van normatieve professionalisering wordt gevormd door het inzicht dat het handelen van professionals een dieper fundament heeft en behoeft dan dat van instrumentele en doel-rationele handel-instructies alleen. In het gedachtengoed van de normatieve professionalisering wordt het belang van de technische en methodische kennis in het professionele domein niet ontkend, maar wel wordt betoogd dat die altijd gevat is in het grotere kader van het persoonlijk functioneren van de professional dat deze kennis kleurt én stuurt. Hoezeer een vakgebied ook verankerd is in wetenschappelijke kennis, de persoonlijke laag van de professional doet altijd mee, en móet ook meedoen! Beroepsmatige reflectie richt zich niet alleen op de vraag ‘Heb ik goed gehandeld?’, maar ook op de vraag ‘Heb ik met mijn handelen het goede gedaan?’. Het beantwoorden van deze laatste, normatief geladen vraag, laat zich uiteindelijk niet beantwoorden binnen een logisch-argumentatief kader. De antwoorden op die vragen zijn verankerd in een meer fundamenteel, namelijk persoonlijk, lichamelijk-emotioneel weten.

Redactioneel Waardenwerk 78-79

Werken in het wit kreeg in het juryrapport Boek van het Jaar 2018 (OoA beroepsvereniging voor organisatiekundigen en -adviseurs) een eervolle vermelding: ‘voor een boek dat zo anders dan anders is dat het niet past binnen het kader van Boek van het Jaar. Het is in termen van een genre een exoot: het lijkt nergens op, maar het is wel heel aantrekkelijk. Ik heb het over Werken in het wit van Mieke Moor. Zij doet daarin op allerlei bijzondere manieren verslag van observaties en ontmoetingen tijdens het jaar waarin zij als organisatiefilosoof rondliep in het Radboud MC. Het is prachtig uitgevoerd en voorzien van fraaie foto’s. Daarom een driewerf eervolle vermelding voor auteur Mieke Moor, uitgeverij IJzer en fotograaf Jacqueline Hulst’

Nooit heeft klimaatverandering de gemoederen zozeer beziggehouden als de afgelopen vijf jaar. Hele volksstammen van jong tot oud en van links tot rechts lijken er van doordrongen dat radicale milieubeschermingsmaatregelen noodzakelijk zijn, getuige de protesten van zogenaamde ‘klimaatspijbelaars’, ontwikkelingen als het Klimaatakkoord van Parijs (2015), de Urgendazaak (2015), de Klimaatwet (2018), en het recente rapport van de VN over de miljoen plant- en diersoorten die de komende decennia dreigen uit te sterven (Venhuizen & Luttikhuis 2019). Ondanks de radicaalrechtse weerstand is het draagvlak voor een ambitieus klimaatbeleid groter dan ooit en is ecologie van zijn suffe imago af. ‘Tot een aantal jaren geleden stond ecologie gelijk aan geitenwollen sokken en zelfgebakken zuurdesembrood,’ grappen ecofilosofen Anneleen Kenis en Matthias Lievens. Nu is dat wel anders: zelfs banken, multinationals, marketingbedrijven en commerciële media proberen zich een groen imago aan te meten (Kenis en Lievens 2016: 62; 60).1

New York, januari 2015. Mijn man Niels en ik zijn te gast bij Sandra. Ze woont in een appartement in Brooklyn, vol kleurige sugar skulls,2 planten, Peruaanse lappen en Mariabeeldjes. Een muur in de eetkamer is bedekt met een groot schilderij waar nog aan gewerkt wordt. Iedereen die langs komt kan er een stuk aan toe voegen, lacht Sandra terwijl ze ons een lasagne serveert waarin de deegbladeren zijn vervangen door maistortilla’s. We drinken tequila en Sandra hoort ons op luide en nieuwsgierige toon uit. We vertellen over mijn pas begonnen visiting scholarship in Berkeley en Niels’ plannen om een graphic novel te maken. Dat interesseert Sandra allemaal weinig. Ze wil weten wie we zijn, waar we vandaan komen.

In dit artikel ga ik in op het belang van de morele dimensie in besluitvorming voor de kwaliteit van de samenwerking en dus de effectiviteit van de organisatie. Dit is de verantwoordelijkheid van managers en leidinggevenden. Zij worden aangesproken op het balanceren van deelbelangen binnen het kader van het geheel. Professionals zijn primair verantwoordelijk voor hun professionele bijdrage, het deel, maar ook medeverantwoordelijk voor het geheel waarbinnen ze functioneren. De afstemming tussen de ‘delen’ en het ‘geheel’, is de specifieke verantwoordelijkheid van managers en leidinggevenden. In deze bijdrage richt ik mij daarom vooral op hen. Ze hebben in mijn ogen de verantwoordelijkheid om condities te creëren voor de samenwerking in de organisatie én actief bij te dragen in de praktijken waar die samenwerking wordt gerealiseerd.