De hernieuwing van de utopische energieën

Omschrijving

De opkomst van de politieke ecologie in het laatste derde kwartaal van de 20ste eeuw was een bijzonder belangrijke politieke gebeurtenis. Dit vormde namelijk het begin van een nieuwe structurerende scheidingslijn in de moderne democratie, namelijk die tussen het productivisme en het antiproductivisme. Tot dan toe werden de grote denkkaders om het politieke speelveld te begrijpen, bepaald door drie tegenstellingen. Vooreerst was er de kloof tussen liberalen en conservatieven, die werd voortgebracht door de revoluties van de 18de eeuw en die tot op vandaag aanleiding heeft gegeven tot een seculiere strijd voor individuele vrijheid. Dan was er de kloof tussen nationalisme en imperialisme, die de revolutionaire hoop van volkeren op zoek naar collectieve autonomie heeft gedragen, zowel in goede als in kwade dagen. Tot slot was er de kloof tussen de arbeiders en de bezittende klasse, die voortgekomen is uit de industrialisatie (terwijl de twee vorige in agrarische samenlevingen zijn ontstaan) en aanleiding heeft gegeven tot een lange geschiedenis van strijd en sociale verworvenheden rond de kwestie van gelijkheid. Die drie tegenstellingen hebben elkaar gekruist en overgedetermineerd, en hebben geleid tot het ontstaan van talrijke bewegingen en ervaringen die hun neerslag hebben gevonden in juridische en politieke instellingen.

Elk van die tegenstellingen is de verwoording van politieke krachten maar ook van wereldbeelden. Zoals Ernst Bloch, Karl Mannheim en Paul Ricoeur1 hebben benadrukt, kan men niet aan moderne politiek doen zonder een utopie aan te bieden die met het verleden breekt. De herconfiguratie van een wenselijke toekomst is de noodzakelijke aanvulling van de aanklacht tegen de vroegere en hedendaagse vervreemding. Elk van die grote stromingen draagt een dergelijke ‘utopische’ visie van de wereld uit, die aan een groot stichtingsverhaal wordt gekoppeld dat een richting kan geven aan de collectieve actie en de sociale energieën kan vrijmaken.

De politieke ecologie kan niet tot die grote denkkaders worden herleid en voert een nieuwe tegenstelling in. Zo opent ze in de samenlevingen van de 21ste eeuw een spectrum aan mogelijkheden waarbij de utopische energieën worden geherformuleerd. In wat volgt zou ik hier en daar wat licht willen werpen op die hernieuwing door de aandacht te vestigen op drie aspecten ervan: de nieuwe verhouding tot de natuur uiteraard, maar ook de nieuwe verhouding tot de actie en de herconfiguratie van de politieke demos.