Ervaringskennis als professionele waarde in de ggz

Omschrijving

Werken met ervaringskennis als professionele waarde in de ggz krijgt steeds meer aandacht binnen de geestelijke gezondheidszorg, die tegelijkertijd zeer technocratisch en interventionistisch georiënteerd is. Naast ervaringsdeskundigen kunnen ook traditionele professionals ervaringskennis benutten. In deze bijdrage staan we stil bij resultaten uit promotieonderzoek en de dagelijks praktijk van een psychiater en directeur van een ggz instelling.

Inleiding
Ervaringskennis is een vorm van kennis die nog niet overal even bekend of erkend is, maar toch in toenemende mate een plek verwerft binnen de geestelijke gezondheidszorg. Oud-cliënten die werkzaam zijn in een nieuwe rol als ervaringsdeskundige hebben de afgelopen 20-25 jaar de weg bereid voor een coming out van traditionele zorgprofessionals zoals verpleegkundigen, sociaal werkers, humanistische geestelijke verzorgers, vaktherapeuten, psychologen en psychiaters. Psychotherapeuten beschouwden reeds decennia geleden eigen trauma’s en levensontwrichtende ervaringen en de daaruit volgende post traumatic growth als een bijzondere capaciteit. Jung introduceerde in dit verband in 1951 de term ‘wounded healer’. Terry Blum en Paul Roman (1985) wezen erop dat de kennis van ‘recovered counselors’ van een andere aard is dan de academische kennis van de professionals. Een ervaringsdeskundige heeft immers levenslessen geleerd, terwijl de professional zijn kennis en vaardigheden opdeed binnen opleidingsverband. Kunnen deze echter niet beiden van toepassing zijn?

Met de opkomst van het evidence-based werken verdween de persoonlijk doorleefde vorm van kennis naar de achtergrond, het werd niet meer relevant gevonden, de kennis werd te subjectief geacht (Weerman e.a., 2012). In onze huidige ggz zien we de neiging om het persoonlijke buiten de professionele arena te houden, de norm lijkt professionele distantie ondanks dat ook bekend is, dat gepaste nabijheid juist door cliënten gewaardeerd wordt. Een paradoxale bijkomstigheid daarbij is dat een aanzienlijk deel van de reguliere professionals zelf ook te maken heeft (gehad) met psychisch lijden. Als dit echter geen plek mag krijgen in de hulpverlening, is dit wellicht een gemiste opportuniteit. Ervaringskennis draagt namelijk interessante waarden bij zich, waar alle zorgprofessionals uit kunnen putten, zoals: gelijkwaardigheid, authenticiteit, erkenning en zeggenschap.

Hoe kunnen ook behandelaren binnen de ggz ervaringskennis en -deskundigheid meenemen in hun werk? In dit artikel zullen wij ingaan op de uitkomsten van een promotieonderzoek naar de betekenis van ervaringskennis onder zorgprofessionals en geven we een inkijkje in de praktijk van psychiater Olaf Galisch.

Bevindingen uit onderzoek
In 2019 startte de eerste auteur van deze bijdrage een promotieonderzoek op naar de inzet van ervaringsdeskundigheid onder ggz professionals (Karbouniaris, 2023). Dit maakte deel uit van een samenwerkingsverband van zes zorginstellingen en twee hogescholen die werken aan de professionalisering van ervaringsdeskundigheid. Ruim vier jaar lang werd kwalitatief en participatief onderzoek bij vier zorgorganisaties verricht. Naast een literatuurstudie is in de praktijk samengewerkt met cliënten, ervaringsdeskundigen, professionals, bestuurders en managers.

Uit het theoretische deel van dit onderzoek blijkt dat de ggz wereldwijd nog steeds in een transformatie verkeert om ervaringskennis van traditioneel opgeleide professionals betekenisvol te integreren. Dit proces verloopt moeizaam onder psychologen en psychiaters, omdat zij een gedragscode belichamen die is ingegeven vanuit opleiding en werkcultuur gericht op het handhaven van emotionele beheersing, distantie, en een algeheel onkwetsbare houding.

Enerzijds wordt verondersteld dat het gebruik van ervaringskennis de cliënt kan schaden, anderzijds volgt snel de verdenking van eigen gewin of exhibitionisme van de professional. Internationaal is zeer beperkt onderzoek gedaan naar de effecten op cliënten. Het beschikbare materiaal wijst evenwel op een positief effect, zoals het gevoel erkend en gehoord te worden, het vinden van vertrouwen en motivatie, en het verkrijgen van nieuwe inzichten in herstel en meer hoop (Karbouniaris et al., 2022a; Karbouniaris, 2022b). Ervaringskennis versterkt de alliantie tussen hulpvrager en hulpverlener op bijzondere wijze en geeft ruimte om van elkaar te leren.