Kennis als fictie en moraal als rancune? Een kritische analyse van Nietzsches denken

Omschrijving

‘Don’t Blame Nietzsche for Donald Trump’, zo luidt de titel van een artikel van de Amerikaanse postmoderne literatuurwetenschapper Stanley Fish dat op 9 augustus 2016 in het politieke tijdschrift Foreign Policy verscheen. In dat artikel verweert Fish zich vehement tegen de beschuldiging dat het postmoderne denken – met Nietzsche als voorloper – met zijn relativering van wetenschappelijke waarheidsclaims mede debet is aan de populistische kretologie dat serieus wetenschappelijk onderzoek, bijvoorbeeld naar klimaatverandering, ‘ook maar een mening’ is.

Het artikel van Fish is slechts een van de talloze publicaties die laten zien hoe levendig de discussie over de ideeën van Nietzsche en over de gevolgen van die ideeën nog steeds is. Het merendeel van de bijdragen aan die discussie is positief gestemd. De moderniteit en de openheid van Nietzsches denken worden geroemd. Meteen na de Tweede Wereldoorlog lag dat even iets anders – nadat nationaalsocialisten zijn gedachtegoed voor zich hadden opgeëist en misbruikt. Maar sindsdien is Nietzsche weer als serieuze en interessante filosoof gerehabiliteerd. Als de filosoof die al heel vroeg zag dat het menselijk denken en handelen grotendeels door onbewuste processen wordt bepaald; als de filosoof die elke waarheid betwijfelt, elk dogmatisme bestrijdt, de strijd aangaat met hypocrisie en domheid; als de filosoof die tot op de bodem de conseqenties wil doordenken van het inzicht dat er geen goddelijke instantie is die ons zegt wat waarheid is, wat moreel juist en fout is; als de filosoof ten slotte die de nadruk legt op individuele ontplooiing. Toch zijn er ook telkens weer stemmen die waarschuwen voor de gevaarlijke kanten van dat denken. Voor de gevaren van een kennistheoretisch relativisme dat elke waarheidsclaim als illusie afdoet; voor de gevaren van een politiek denken dat met termen als ‘Herrenmoral’ en ‘Sklavenmoral’ ondubbelzinnig antidemocratisch is. In een recent kritisch boek over Nietzsche en Heidegger laat de Canadese politieke filosoof Ronald Beiner zien hoe hedendaagse extreem-rechtse ideologen zich weer beroepen op Nietzsche.1