Literair waardenwerk van Salman Rushdie. Klimaatcrisis in de literatuur

Omschrijving

In dit essay over het literaire waardenwerk van Salman Rushdie ga ik in dialoog met Amitav Ghosh die in zijn essaybundel The Great Derangement stelt dat Europese romanschrijvers niet goed in staat zijn om de problematiek van klimaatveranderingen te adresseren, omdat de Europese romanliteratuur een exponent is van de modernisering die ons blind heeft gemaakt voor de omvattende ecologische en sociale netwerken waarin mensen verwikkeld zijn. Volgens Ghosh is onze eurocentrische blindheid terug te voeren op twee fundamentele aannames waarop onze moderne sociale verbeelding gestoeld is, namelijk het geloof in (1) de stabiliteit van de natuurlijke orde en (2) de zelfstandigheid van het individu.

In het eerste deel van dit essay worden deze beide aannames kritisch tegen het licht gehouden. Het bestaan van aardbevingen maakt al duidelijk dat de natuur ook grillige en onvoorspelbare kanten heeft. En die grillige kanten zullen wij meer en meer leren kennen als de klimaatverandering verder doorzet Het woord dat wij in de toekomst steeds vaker gaan horen, is ‘klimaatadaptatie’. Het gaat hierbij niet alleen om technische maatregelen die wij moeten nemen om de effecten van klimaatverandering binnen de perken te houden, maar ook om de innerlijke of spirituele processen van transformatie die hiermee gemoeid zijn. De vraag die zich aan ons opdringt, is hoe wij ons moeten verhouden tot natuurkrachten die de grenzen van de natie en het individu doorbreken en overstijgen.

In het tweede deel van mijn essay geef ik gehoor aan de oproep van Ghosh dat wij te rade dienen te gaan bij de romanliteratuur om ons een beeld te vormen van die onbegrensde wereld van ongekende mogelijkheden en onmogelijkheden. Maar anders dan Ghosh suggereert, hoeven wij daarvoor niet perse naar niet-Europese literatuur op zoek te gaan. Om recht te doen aan die onbegrensde wereld moeten wij juist op zoek gaan naar romans die voorbij de grenzen van oost en west, noord en zuid uitstijgen. De negentiendeeeuwse schrijver en filosoof Johann Wolfgang Goethe heeft hiervoor de term ‘Weltliteratur’ gemunt. Deze term is volgens mij van toepassing op de essays en romans die Salman Rushdie de laatste vier decennia geschreven heeft. Met name in zijn roman The Ground Beneath Her Feet (1999) laat Rushdie zien hoe ons beeld van onszelf en de wereld verandert als ons geloof in de stabiele natuurlijke orde door een aardbeving weg geslagen wordt. Maar deze roman blijft niet in deze negatieve kritiek steken.