Mantelzorg: de dwang van de vanzelfsprekendheid

Omschrijving

Mantelzorg is vanzelfsprekend, zo roepen zelforganisaties, onderzoeksbureaus en de overheid in koor. Toch zijn er mantelzor-gers die de zorg die ze verlenen helemaal niet vanzelfsprekend vinden. Het is tijd om de vanzelfsprekendheid te ontmaskeren als een self-fulfilling prophecy en de mantel uit te trekken.

Mantelzorg werd in de jaren 70 van de vorige eeuw als term gemunt door ziekenhuiswetenschapper Johannes Hattinga Verschure. Zorg voor familieleden, vrienden en buren bestaat uiteraard al veel langer dan de verzamelterm mantelzorg. Hattinga Verschure is dan ook de 'uitvinder' van mantelzorg zoals Alessandro Volta een van de uitvinders van de elektriciteit is: het verschijnsel was er al, maar nu is er een naam voor en kunnen we ermee leren 'werken'. Mantelzorg is als term inmiddels zo goed ingeburgerd geraakt in de Nederlandse taal dat ook daarmee 'gewerkt' kan worden in beleidsstukken, rapporten en binnen (zelf) organisaties. Vaak levert dit zichtbaarheid, erkenning en steun op voor mensen die informele zorg verlenen. Tegelijkertijd hebben concepten hun beperkingen en remmende werkingen, die te maken hebben met de ontstaansgeschiedenis, gebruiksgeschiedenis en de associaties die worden opgeroepen. In dit artikel betoog ik dat 'vanzelfsprekendheid' vaak aan mantelzorg gekoppeld wordt, maar dat hiervan een dwangmatige werking uitgaat. Om te beginnen verken ik hoe de term mantelzorg in Nederland in zwang is geraakt en vervolgens gebruikt wordt in onderzoeksrapporten, materiaal van zelforganisaties en beleidsstukken van de overheid. Daarna ga ik kort in op de vraag hoe vanzelfsprekende mantelzorg, als begrip, een sturende en regulerende werking kan hebben. Ik illustreer deze regulerende werking aan de hand van een voorbeeld: een televisie-interview met Martin van Rijn, staatssecretaris van volksgezondheid in kabinet-Rutte II. Vervolgens geef ik, vanuit mijn eigen onderzoek, enkele voorbeelden van 'opgelegde mantelzorg': situaties waarin mensen zorg verlenen terwijl zij dit helemaal niet vanzelfsprekend vinden. Ten slotte ga ik in op de vraag of het niet eens tijd wordt om de mantel uit te trekken en afscheid te nemen van de vanzelfsprekendheid.