Paden naar Ecotopia

Omschrijving

In dit verkennend artikel wil ik een beargumenteerd pleidooi houden voor de volgende stelling: 'De tijd vraagt om een nieuwe verhouding tot de natuur en dit houdt in dat we moeten nadenken over een nieuw humanistisch wereldbeeld waarin moraliteit, ascese en spiritualiteit met elkaar verweven raken en bovendien het institutionele raamwerk van de samenleving bepalen. Het is tijd om opnieuw utopische idealen aan te boren!
De oproep tot utopische idealen is onder meer ingegeven door de politieke impasse in Europa aangaande noodzakelijke hervormingen van economie en leefstijl. De politiek lijkt op een slaapwandelaar die bij ieder willekeurig stootje een andere richting op draait. Zolang men geen beeld heeft van een na te streven toekomst blijven internationale overeenkomsten steken in holle frasen, die eerder het resultaat zijn van een reactieve dan van een actieve politiek.2 Het is echter niet helemaal fair om de politiek de schuld te geven voor deze toestand. In een tijd van globalisering is de actieradius van politici beperkt. En er is terecht vrees voor omvangrijke sociaal-politieke experimenten. Er is voorzichtigheid geboden bij al te radicale transformaties van de samenleving. Deze 'heuristiek van de vrees' mag echter niet ten koste gaan van het nemen van echte verantwoordelijkheid.

Ik zal de stelling in omgekeerde volgorde uitwerken door te beginnen met het appèl om utopische idealen te ontwikkelen. Deze oproep ziet zich de laatste jaren geconfronteerd met belangrijke kritiek die gebaseerd is op een theorie van de verantwoordelijkheid waarin een intrinsieke verbinding wordt gelegd tussen utopie en geweld. Deze kritiek, die voornamelijk door Hans Jonas is gearticuleerd, probeer ik zodanig te begrijpen dat ze een aanklacht wordt tegen een specifieke vorm van utopisme (1). Mijn interpretatie maakt de weg vrij voor een herwaardering van het utopische denken (2). Van hieruit zal ik dan ingaan op het maatschappelijke raamwerk dat in een dergelijke utopie ter sprake moet komen (3) en zal ik de noodzaak van een nieuwe ascetische moraliteit ter sprake brengen die een nieuw begrip van het heden inhoudt (4). De nieuwe verhouding tot de natuur heeft tevens gevolgen voor ons beeld van het humanisme (5) en gaat gepaard met een herwaardering van spirituele en religieuze perspectieven op het bestaan (6).