Redactioneel Waardenwerk 96

Omschrijving

Enkele dagen geleden hoorde ik dat hoorde ik dat Frans de Waal was gestorven. Ik wist al dat hij ernstig ziek was en het waarschijnlijk niet lang meer zou maken. Toch raakte ik van slag door het bericht van zijn dood. Niet alleen omdat ik zoveel van hem en van zijn boeken geleerd heb en hem daar dankbaar voor ben, maar ook omdat wij leeftijdgenoten zijn en ik nooit had kunnen denken dat hij eerder zou overlijden dan ik. Hoe onwelkom is de dood en hoe onberekenbaar. De afgelopen vijftien jaar, na zijn ere-doctoraat aan de UvH, heb ik de Waal van meer nabij leren kennen en ben ik onder de indruk geraakt van zijn vriendelijkheid en zijn wellevendheid. Ik weet zeker dat hetzelfde geldt voor veel van de mensapen met wie hij intensief heeft samengewerkt. Toen hij een aantal jaren geleden opnieuw de Chimpansee kolonie in Arnhem bezocht, kwamen sommigen van hen enthousiast naar het hek gerend om hem te onthalen op een even warme als luidruchtige begroeting. Ze hadden hem al jaren niet gezien. De Waal was daar in het gezelschap van een aantal gezagsdragers, die maar moeilijk konden geloven dat die simpele Chimpansees na al die jaren zijn gezicht feilloos uit de groep konden pikken, laat staan dat ze hem zo warm zouden verwelkomen. Daar is Frans! Zelf was hij daar allerminst verbaasd over.

Als geen ander heeft de Waal zich de afgelopen 45 jaar ingespannen om boek na boek duidelijk te maken dat de vermeende kloof tussen mensen en andere dieren een moderne constructie is. Uit zijn eigen onderzoek en dat van vele andere hedendaagse biologen komt naar voren dat veel andere dieren hechte groepsbanden onderhouden, complexe emoties hebben en intelligent en vindingrijk zijn in het omgaan met materiele, sociale en emotionele vragen. Een belangrijk adagium van de Waal is dan ook dat mensen zichzelf en hun positie in het leven beter kunnen begrijpen wanneer ze andere levensvormen van nabij leren kennen. Via zijn talrijke boeken heeft hij veel mensen daarbij geholpen, mijzelf incluis. Hij was in staat om onze evolutionaire verwanten als personen te laten verschijnen. In dit opzicht was hij evenzeer romanschrijver als wetenschapper. Bij het herlezen van zijn werk valt mij op hoezeer de Waal de continuïteit tussen mensen en andere zoogdieren verbindt met de centrale rol van emotioneel betekenisvolle relaties. Als ik het goed zie, begrijpt hij emoties als lichamelijk getoonde gemoedstoestanden die intern verbonden zijn met specifieke handelingen, zoals bijvoorbeeld empathie verbonden is met helpen, of verdriet met jammeren of woede met vechten. Die emoties zijn doorgaans onbewust en worden gevoelens zodra het daadwerkelijk tot de betrokkenen doordringt dat zij empathie, verdriet, jaloezie of woede ervaren. Daarbij gaat het zowel om de personen die voelen dat ze geëmotioneerd zijn, als om degenen die ervaren dat dat bij een ander gebeurt. De Waal laat zien dat mensapen voortdurend reageren op elkaars emoties en gevoelens. Het feit dat wij sociale dieren zijn, berust zogezien niet alleen op het feit dat wij in groepen leven, intensief samenwerken en culturele patronen ontwikkelen, maar meer nog op het feit dat wij voortdurend met elkaars emoties en gevoelens in de weer zijn. Zoals de Waal onderstreept, komen emoties en gevoelens bij mensapen die in isolement verkeren op een heel laag pitje te staan. Emoties en gevoelens zijn met andere woorden ten diepste relationeel. Zij komen voort uit en hebben betrekking op relaties met andere personen met wie wij verkeren.

Wanneer wij op geleide van Frans de Waal (maar ook van Bruno Latour en andere ecologische denkers) de harde scheidslijnen tussen mensen en dieren loslaten en ons vooral op de verwantschappen en overeenkomsten richten, dan zou dit betekenen dat communicatief handelen, zoals dat door Habermas en anderen is geanalyseerd, eerder met emoties en gevoelens dan met taal verbonden zou moeten worden. Chimpansees, Bobobo’s, dolfijnen en olifanten zijn perfect in staat om hun handelingen onderling op elkaar af te stemmen zonder taal te gebruiken op de manier waarop mensen dat doen. Hun leefwereld kent geen ‘propositioneel uitgedifferentieerde taal’, maar staat wel stijf van de onderlinge communicatie, geslaagde wederzijdse afstemming en van onderlinge verzoening na conficten.

Hier ligt misschien wel de grootste beperking ligt van Habermas’ communicatie-theoretische perspectief, maar ook van verwante morele perspectieven zoals dat van John Rawls. Op zoek naar moreel houvast richten zij zich op algemene principes die gebaseerd zijn op de rationele uitwisseling van argumenten tussen alle betrokkenen, respectievelijk op rationeel inzicht in het belang dat individuen hebben bij een rechtvaardige inrichting van het samenleven. Door hun focus op rationele argumentatie en rationeel inzicht, gaan zij niet alleen voorbij aan de morele vermogens van veel andere levensvormen met wie wij de planeet Aarde delen. Bovendien bewegen zij zich daarmee weg van de ‘emotioneel-relationele ondergrond’ waarin, zoals de Waal laat zien, zowel gevoelsmatig inzicht in rechtvaardig en onrechtvaardig handelen geworteld is, als het vermogen om conflicten te de-escaleren en verzoening tot stand te brengen.

Om die ondergrond op waarde te kunnen schatten is het cruciaal om te onderkennen dat hierbij een eigen gedaante van inzicht in het spel is. De meeste moderne denkers gaan er vanuit dat emoties en gevoelens bij onze ‘dierlijke kant’ horen en daarom leiding nodig hebben van de ratio, of zelfs door de ratio getemd moeten worden. Vanuit de Waal gezien wordt daarmee het paard achter de wagen gespannen. Morele geboden halen bijzonder weinig uit zonder de daaraan voorafgaande emotionele betrokkenheid op de pijn van anderen, respectievelijk de verontwaardiging over ongelijke beloning voor gelijke taken en de emotionele betrokkenheid op een rechtvaardige verdeling van gemeenschappelijke hulpbronnen.