Religiositeit, blinde vlek van het humanisme?

Omschrijving

In dit winternummer van Waardenwerk is een thema gewijd aan een kritische heroverweging van het hedendaagse humanisme. Het gaat dan dus om de vraag of het humanisme zoals dat zich in de achter ons liggende tijd ontwikkeld heeft, ook zijn blinde vlekken heeft en daarom correcties nodig heeft. Eén daarvan is ontegenzeggelijk het milieu. Vandaar dan de vraag naar de compatibiliteit van humanisme en ecologisch denken (en handelen!). Maar ik denk dat het (reëel bestaande) humanisme meer stief kinderen had en heeft. Op één daarvan wil ik in dit artikel inzoomen en wel op het zogeheten religieus humanisme. Ofwel op de vraag, parallel aan die met betrekking tot het milieu, naar de compatibiliteit van het humanisme en een religieuze denk- en leefwijze.

De uitdrukking `religieus humanisme’ is voor moderne oren inderdaad niet onproblematisch. Worden hier immers geen begrippen met elkaar verbonden waartussen een spanning bestaat, die elkaar zelfs lijken uit te sluiten? Een tijd lang was dat in Nederlandse humanistische kringen de dominante opvatting (en nog wel in sterkere mate in België). De humanistische beweging was immers gedacht als een geestelijk onderkomen voor diegenen die het in de kerken niet meer konden vinden en nu in wereldbeschouwelijk opzicht dakloos waren geraakt. Dat die niet- of anticonfessionaliteit dan als niet- of antireligiositeit geïnterpreteerd werd is niet zo vreemd. Het roept intussen wel de vraag op of die gelijkstelling juist is, of religiositeit enkel onder confessioneel dak te vinden is.

Wie even een blik over de grens wierp, zag dat daar het begrip `humanisme’ helemaal niet in antireligieuze zin gebruikt werd of althans niet hoefde te worden. Zo schreef de Fransman Jacques Maritain (1882-1973), die met een aantal andere schrijvers en filosofen de `Renouveau Catholique’, de beweging tot vernieuwing van het katholicisme in Frankrijk vormde, een boek Humanisme intégral. Analoog daaraan publiceerde de joodse filosoof Emmanuel Levinas een boek Humanisme de l’autre homme, door Ad Peperzak in het Nederlands vertaald onder de titel Humanisme van de andere mens. En om het daar nu bij te laten, de Russische filosoof Nicolai Berdjajew schrijft dat Rusland eveneens zijn vorm van humanisme heeft en bijvoorbeeld de filosoof Wladimir Solowjow een christelijk humanist genoemd kan worden.