Waarden aan en in het werk van Frans de Waal

Omschrijving

In het redactionele voorwoord van het zomernummer 2024 van Waardenwerk breekt Harry Kunneman een lans voor een nieuwe oriëntatie in de maatschappijkritische traditie van de westerse filosofie sinds Karl Marx – een traditie waartoe Kunneman ook zijn eigen werk rekent. Een nieuwe oriëntatie is nodig, aldus Kunneman, omdat de maatschappijkritiek zoals die van de Frankfurter Schule uitsluitend het leven, werken en welvaren van mensen betreft, en te weinig oog heeft voor ‘het leven, werken en welvaren van andere levensvormen met wie wij samenleven en van wie wij in cruciale opzichten afhankelijk zijn.’
In het licht van de huidige dubbele aantasting van de aarde én van de mogelijkheden van mensen om te zorgen voor een leefbare en levensvriendelijke planeet, is een nieuwe oriëntatie van kritische theorie niet alleen noodzakelijk maar ook zeer urgent. Het werk van Frans de Waal (1948-2024) vormt een belangrijke stap in deze vernieuwing van zowel de filosofie als het humanisme. 
Ik heb het werk van Frans de Waal leren kennen in 1996, toen ik aan mijn proefschrift over empathie werkte, en zijn boek Van nature goed (Good Natured) onder ogen kreeg. Dat boek opent met de volgende eerste zin:
‘Wij gaan er niet alleen prat op dat we mens zijn, maar ook dat we menselijk zijn. Wat een briljante vondst om de moraliteit aan te wijzen als het waarmerk van de menselijke aard door onze soortnaam ook te gebruiken voor barmhartige neigingen! Het is duidelijk dat dieren geen mensen zijn, maar zouden zij wel menselijke neigingen kunnen hebben?’

Ik wil in dit korte artikel onderzoeken in hoeverre het werk van Frans de Waal ons helpt menselijkheid – of chic gezegd: humaniteit – ook aan andere dieren dan de mens toe te kennen, en daarmee in feite het bereik van humaniteit uit te breiden voorbij de mens alleen. Wat zou dat kunnen betekenen, het bereik van humaniteit uitbreiden, en hoe is dat mogelijk?

Voordat ik dat doe, moeten we ons eerst afvragen waarom vragen als deze pas zo relatief recent opkomen. Frans de Waal is wat dit betreft een pionier. Zijn werk heeft enorm veel betekent voor het onderzoek naar moreel en politiek gedrag van andere dieren, en naar hun voelen en denken. En dat was hard nodig.