Humanistiek 2009-40

De westerse wereldvisie, en daarmee ook die van de vrijzinnige humanist, wordt niet meer voetstoots aanvaard door de rest van de wereld. Van onze rijke streken wordt geëist dat we bereid zijn te herverdelen met de rest van de wereld: we moeten naar een veel lagere ecologische voetafdruk, naar een herverdeling van macht en welvaart, naar een afbouw van onze privileges en een ernstige aanpak van de armoede-en zorgbedeling in de wereld. We kunnen beginnen in de eigen regio met een rechtvaardige en eerlijke behandeling van alle mensen die hier leven. Zeker, dat vergt een duidelijk afsprakensysteem van alle betrokkenen, want reciprociteit lijkt me de beste garantie om ook morgen nog een samenleving te hebben.

Across the lines Who would dare to go
Under the bridge
Over the tracks
That separates whites from blacks

Tracy Chapman

Humanistisch geestelijk werk in de vreemdelingenbewaring is je ophouden in de grensstreek, waar wat 'eigen' is en wat 'anders' is elkaar raken. Verschillen, soms oppervlakkig, soms tot op het bot. Verschillen, die bovendien problematisch zijn. In deze explosieve situatie krijgt uitsluiting vorm en worden mensenlevens beschadigd.

Humanistisch geestelijk werkers creëren hier, door steeds weer de dialoog aan te gaan, de voorwaarden om desalniettemin met elkaar die grensstreek te betreden. De humanist wordt gezien als gesprekspartner die deskundigheid op niveau van levensbeschouwing en zingeving combineert met de nodige distantie ten opzichte van de traditionele godsdiensten. Dat maakt hem tot een voor velen acceptabele gids bij het betreden van de grensstreek.

Waaraan zetten vooroordelen zich vast?', luidde de vraag in een internationale workshop. 'Wanneer je je denken inricht volgens een indeling in "zij" en "wij"', was het antwoord van een Sloveense onderwijzeres.

Op veel scholen in de Berlijnse binnenstad ligt het aandeel kinderen met een migratieachtergrond inmiddels boven de 80%, en in de nabije toekomst zal een op de twee Berlijnse scholieren terugblikken op een immigratiegeschiedenis van zijn of haar familie. De onderwijsprogramma's van de scholen bevatten weliswaar aanzetten (zij het veel te weinig) tot intercultureel leren, maar de migratiegeschiedenis van de families en de daaruit voortvloeiende capaciteiten en middelen van de kinderen, zoals bijvoorbeeld kennis van vreemde talen als het Turks of Arabisch, worden maar zelden belicht. Slechte kennis van het Duits, parallelle samenlevingen, buitenlandse jongeren die bereid zijn naar geweld te grijpen - bijna altijd wordt migratie in een probleemcontext aan de orde gesteld. Niet dat er geen problemen zijn, maar de bijna reflexmatige fixatie op die negatief bezette thema's is voor het schoolleven (en niet alleen hiervoor) allesbehalve behulpzaam.

Hoe werk je op basis van humanistische waarden in een diverser wordende samenleving? Hoe spelen humanistische waarden een rol in het werk? Markeren de humanistische waarden ook grenzen en waar liggen die dan? Vragen die passen bij dit themanummer. Ik schets hoe diversiteit in de vereniging Humanitas leeft. Daarnaast wil ik iets zeggen over mijn persoonlijke positie en visie op diversiteit, gezien vanuit mijn eigen levensbeschouwelijke en professionele expertise. Als eerste schets ik hoe de humanistische waarden van Humanitas dienen als leidraad voor ons handelen. Dan volgt een schets van een aantal projecten van Humanitas. Het derde deel behandelt diversiteit binnen de bestuurscultuur van Humanitas. Tot slot volgt mijn positiebepaling en visie op diversiteit.

In de discussie over het recht op zelfbeschikking met betrekking tot leven en dood, wordt door de tegenstanders van dit recht dikwijls de begrippen waarde en waardigheid van het leven ingebracht. In de zaak tegen Ton Vink van 22-12-07 te Amsterdam, waar hem hulp bij zelfdoding ten laste werd gelegd, stelde bijvoorbeeld de officier van justitie, mr. H. Hoekstra, in haar requisitoir dat eerbied voor en de waarde van het leven voor de gemeenschap zwaarder moeten wegen dan het recht op zelfbeschikking.
Met andere woorden: als het om de waarde van het leven gaat, moet het collectief voorrang hebben op het individu. Vraag is dan: waar baseren de tegen- en voorstanders hun eerbied voor en hun waarde van het leven op?

Kijkend naar de sociaal-culturele achtergrond van autochtone en allochtone ouderen in een oude arbeiderswijk als het Oude Noorden in Rotterdam zie je overeenkomsten en verschillen. Waar leg je het accent op en wat doe je er mee? Sociaal-culturele verschillen hoef je niet te negeren maar je kunt er positief mee leren omgaan. Humanistisch geestelijk verzorgers zullen steeds meer culturele diversiteit tegenkomen in onze ouderenvoorzieningen. Zij kunnen in hun werk dan bijdragen aan het versoepelen van transculturele processen, waarmee ik doel op het stimuleren van culturele uitwisseling en op het bevorderen van een langzame toegroei naar een nieuwe, wellicht gezamenlijke, cultuur. Dat is de essentie van mijn inbreng.

Aan de hand van enkele casussen wil ik ten eerste mijn persoonlijke visie naar voren brengen wat betreft de omgang met diversiteit. Vervolgens weeg ik het belang van culturele en sociale factoren voor allochtone groepen en schets de behoefte aan voorzieningen bij moslimouderen. Aan de hand van ervaringen binnen het eerste levensloopbestendige complex van Humanitas Rotterdam schets ik tenslotte één van de mogelijke wegen voor een geleidelijke transculturalisatie van ouderenvoorzieningen.

Burgerschap heeft niet alleen betrekking op Nederland, maar ook op Europa en de wereld als geheel. In een exploratieve studie hebben Veugelers, Derriks & De Kat in 2008 docenten geïnterviewd over hun visie op en praktijk van wereldburgerschapsvorming. Zij hebben drie vormen van hedendaags wereldburgerschap onderscheiden: open wereldburgerschap (kennis van andere culturen en open houding). moreel wereldburgerschap (verschillen positief waarderen, mogelijkheden bevorderen en verantwoordelijkheid nemen), sociaal-politiek wereldburgerschap (werken aan gelijkheid in sociale en politieke verhoudingen). De docenten kiezen om pedagogische redenen veelal voor een moreel wereldburgerschap. Een open wereldburgerschap gaat wat hen betreft voorbij aan de morele dimensie van wereldburgerschap. Docenten willen niet te veel aandacht besteden aan politieke verhoudingen omdat politieke verhoudingen gevoelig liggen in het voortgezet onderwijs.

Het Humanistisch Instituut voor Ontwikkelingssamenwerking (Hivos) is in het veld van humanistische organisaties bij uitstek een partij die zichtbaar kan maken dat werken vanuit humanistische achtergrond zich (goed) laat verenigen met het samenwerken met andersdenkenden. In gesprek met oud Hivos directeur Jaap Dijkstra wordt nagegaan in hoeverre de open humanistische opstelling van Hivos en haar medewerkers werkelijkheid is. Dijkstra's antwoorden zijn duidelijk. De kern van Hivos en haar medewerkers is: koersen op samenwerking met partners die vrij kiezen voor de 'humanistische mentaliteit' zonder dat die wordt opgelegd of opgedrongen.

Defensie erkent dat etnische culturele minderheden als groep specifieke aandacht behoeft en ziet de meerwaarde van hun aanwezigheid vooral tijdens uitzendingen. Hiertoe heeft zij de afgelopen jaren ook specifiek beleid geformuleerd en maatregelen bedacht om de instroom te stimuleren, de doorstroom te activeren en het behoud van personeel te bevorderen. Humanistisch geestelijk verzorgers hebben in hun beroepspraktijk bij de krijgsmacht ook in toenemende mate met etnische culture minderheden te maken. Zij komen met hen in contact tijdens opleidingen, operationele plaatsingen en uitzendingen. In deze contacten reizen er soms specifieke vragen.

Hieronder volgt in zeer beknopte vorm informatie over het Duitse onderwijs in levenskun-de en de relatie hiermee vanuit Nederland. Dit in commentaar op de bijdrage van Bernhard Stolz, met name om deze beter te kunnen plaatsen binnen het veld van humanistische aandacht voor en het omgaan met diversiteitsvraagstukken.

Geschiedenis
Boven mijn bureau hangt een poster die is ontworpen voor het humanistisch levenskunde-onderwijs met daarop de tekst: Humanistische Lebenskunde, Freiwillige unterricht zu den Fragen des Lebens. Dit onderwijs wordt door het Humanistisch Verbond in Berlijn sinds 1984 aangeboden aan het basis en middelbaar onderwijs.

Inhoudsopgave

2 Culturele diversiteit

8 Redactioneel ? Michael Kerkhof & Tryntsje de Groot

16 Humanistisch geestelijke verzorging en diversiteit binnen de krijgsmacht ? Erwin Kamp

29 Een transcultureel proces binnen een levensloopbestendig complex ? Peter de Lange

38 Dialogisch werken in de grensstreek. Humanistisch Geestelijk Werk in de vreemdelingenbewaring ? Marjo van Bergen

44 Hivos oriënteert zich bij uitstek op diversiteit. Een gesprek met Jaap Dijkstra ? Michael Kerkhof

51 Diversiteit en Humanitas. Een persoonlijke reflectie op diversiteit ? Esther Kopmels

61 Het morele en het politieke in wereldburgerschap. Omgaan met verschillen in het onderwijs ? Wiel Veugelers

71 Maar zij hebben onze droom afgenomen. Interculturele gespreksgroepen in een bajes context ? Bart Koet

76 De multiculturele maatschappij en vrijzinnig-humanistische zorg ? Rik Pinxten

80 Diversiteit als kans. Het MILES-project in het levenskunde-onderwijs ? Bernhard Stolz
83 Humanistische levenskunde in Duitsland ? Tryntsje de Groot

Overige artikelen
85 Over het recht op zelfbeschikking. Het individu versus het collectief ? Fons Tel

92 Een portret van Ruud Welten: 'Existentialisme hoeft niet per se links te zijn' ? Sharon Hagenbeek

94 Recensies
Mieke van Wijck bespreekt Het einde van de psychotherapie van Paul Verhaeghe.
Adri Smaling bespreekt Humaniteit. Uitdagingen en perspectieven voor een eigentijds humanisme van Koo van der Wal.

Gespreksgroepen gehouden in een bajes-context kunnen uitgroeien tot een plaats waar gedetineerden uit zeer verschillende culturen met elkaar in gesprek komen. In dit artikel wordt verslag gedaan van twee gespreksgroepen over het thema dromen. Hiermee kan de geestelijke verzorger de gedetineerden helpen met het nadenken over hun eigen dromen, ook als mogelijkheid tot zelfreflectie over het leven en wortels. Het kijken naar die dromen kan een blik zijn in de meest nabije spiegel die mensen hebben, hun eigen dromen. In dit artikel wordt duidelijk hoe voor allochtone jongeren hun verblijf in de andere cultuur soms uitloopt op een verlies van hun dromen.

Met kernbegrippen als authenticiteit en verantwoordelijkheid is het existentialisme uit de jaren vijftig haar toepasselijkheid nog lang niet verloren, zo meent Ruud Welten, filosoof en schrijver van boeken over Sartre, Camus en Merleau-Ponty. Over het boegbeeld van het existentialisme, Jean-Paul Sartre, en wat die nu nog voor ons kan betekenen, zegt Welten: 'Sartre gaat ervan uit dat het bewustzijn handelen is, een handelen in de wereld. Je kunt niet ergens diep in jezelf keren en ontdekken wie je bent, dat kun je alleen ontdekken door om te gaan met andere mensen. Dat is ook heel interessant als je authenticiteit via Sartre bekijkt'. Voor Welten is het begrip authenticiteit heel belangrijk, maar dat geldt niet voor hem alleen: 'Ik werk heel veel met mensen uit de overheid, topbankiers of ex-topbankiers. Die komen met existentiële vragen. Ik vind dat heel erg boeiend. En je merkt dat authenticiteit een begrip is dat meer aandacht krijgt'. Inderdaad, wat betekent het om authentiek te zijn en waarom zouden we dat überhaupt willen? Welten heeft daar wel een antwoord op: 'Over het algemeen interpreteert men dit begrip volgens twee uitersten. Of het betekent dat je goed naar jezelf moet kijken, een inkeer dus en dan is het heel belangrijk en bestaat het wel. Of men beschouwt het als volslagen betekenisloos. Met Sartre kun je zeggen dat beide interpretaties ontoereikend zijn om te begrijpen wat het nu daadwerkelijk is. Je kunt je niet verankeren in het zelf. Dat kan wel moreel, in de trouw aan jezelf'. Met andere woorden: het draait om interactie. In die omgang met de ander kun je jezelf uitdrukken. Dat laatste is niet zo vrijblijvend als het lijkt, aldus Welten: 'dat betekent wel dat je zelf verantwoordelijk bent voor die interactie met de wereld. En die verantwoordelijkheid is je authenticiteit'.

Paul Verhaeghe. Het einde van de psychotherapie. Amsterdam, De Bezige Bij 2009.

In het boek wordt geschetst hoezeer de klassieke (inzichtgevende) psychotherapie niet meer past bij huidige patiënten, diagnoses en financiers. Patiënten beleven zich, aldus Verhaeghe, als mensen die iets 'hebben'. Ze willen daar snel van af en ze willen geholpen worden zonder er veel voor te hoeven doen. Ze kunnen problemen niet beleven als aan henzelf gerelateerd, ze zien deze als losse moeilijkheden die hen overkomen. In navolging van Freud noemt hij dit 'actuaalpathologie'. Bovendien voelen ze zich niet door morele en levensovertuiglijke kaders gedragen en ervaren ze vaak een leegte. In feite doen ze daarmee een beroep op andermans actie en advies, zo constateert de schrijver. De auteur betoogt verder: de huidige DSM-diagnoses zijn een beschrijving van wat je aan psychische problemen waarneemt. Ze zijn er geen interpretatie van, noch een intrapsychische, noch een interpsychische, noch een maatschappelijke. In die zin worden in diagnoses problemen gefragmentariseerd. Eén diagnose-etiket volstaat vaak uiteraard niet, want mensen zijn daar (gelukkig) te complex voor. Financiers zitten met de handen in het haar: psychische hulp is duur en niet altijd merkbaar effectief; korte behandeling doet op korte termijn zichtbaar iets en pillen nog veel meer. Verhaeghe stelt dat in het opleidingsaanbod de focus verschuift van bewerkstelligen van doorleefd zelfinzicht naar aanreikingen doen op cognitief en gedragsmatig vlak. Ook de zelfinzicht-benaderingen zoals psychoanalyse en rogeriaanse therapie zijn 'actiever' geworden. Ik denk dat dit niet alleen door het nieuwe type patiënten komt; de behandelaars zelf zijn ook doeneriger geworden. Zij zijn immers ook deel van de huidige maatschappij. Verhaeghe geeft een grondige analyse maar is (uiteraard) nog zoekende naar antwoorden. Hij wil de psychotherapie en zeker ook de psychoanalyse behouden. Hij pleit voor blijven symboliseren, niet te veel meegaan in de actie- en adviestrend.

Humanistische beroepspraktijken in een diverse samenleving

In september van dit jaar was het themakatern van het tijdschrift Sociaal Beleid geheel gewijd aan culturele diversiteit. Men stelde dat er ten aanzien van de toegenomen diversiteit in onze samenleving gericht beleid gevoerd moet worden. Een beleid dat niet alleen rekening houdt met verschillende leeftijdsgroepen en genderverschillen, maar ook met etnische groepen. in 2050 is immers een op de vijf Nederlanders van niet-westerse allochtone afkomst.