Humanistiek 2011-47

Narratief onderzoek geeft belangrijke aangrijpingspunten om interventies van mensen op groepen en instituten op nieuwe manieren te begrijpen. Een belangrijke rol vervult het concept 'intertekstualiteit'. Onze bijdrage hier is dit concept te benaderen vanuit het werk van Mikhail Bakhtin, om te laten zien wat zo'n invalshoek bijdraagt aan het begrijpen van de pogingen van een belangengroepering om een stem te krijgen binnen openbaar bestuur. Door middel van parodiëring, deconstructie en herinterpretatie slaagt de belangengroepering er in om tot op zekere hoogte de gereïficeerde ideeën van bestuurders vloeibaar te maken en daadwerkelijk invloed uit te oefenen op gemeentelijke besluitvorming.

In dit artikel staat een project centraal dat in 2011 is ontwikkeld en uitgevoerd op een Rotterdamse basisschool: De Dag van het Verschil. Geïnspireerd door het Amerikaanse concept Challenge Day is een start gemaakt met het aanwakkeren van reflectie in jonge levens, het ontwikkelen van een toekomstbeeld en het bieden van creativiteit om het handelen in het hier en nu richting te geven. Drie maanden na de uitvoering geven de deelnemers aan zich beter bewust te zijn van de gevoelens van anderen en hier, bewust of onbewust, meer dan voorheen rekening mee te houden in hun gedrag. Om te kunnen duiden of het project daadwerkelijk effect scoort en dit effect te kunnen definiëren, is zorgvuldig vervolgonderzoek nodig.

Onderwijs in Nederland, zo wordt vaak gezegd, lijdt aan uitholling en verwaarlozing en dat is de schuld van 'het nieuwe leren'. Dat stelt onder meer de stichting BON (Beter Onderwijs Nederland), die zich vooral zorgen lijkt te maken over de uitholling van het onderwijs op het VWO en de aparte gymnasia. Maar dit stukje gaat over het VMBO-t, soms weer MAVO geheten, met onder meer zijn populatie van vaak onhandige, veel te laag uit de Cito-toets gekomen jongens. Na van dichtbij een aantal scholengemeenschappen te hebben meegemaakt, kan ik wel stellen dat het nieuwe leren ook voor deze tak van het voortgezet onderwijs catastrofale gevolgen met zich mee brengt, waaronder een tweedeling langs etnische lijnen.
Het sectorwerkstuk voor VMBO-t 4 moest gaan over armoede.

In dit artikel verkennen we mogelijkheden van de recent binnen het narratief onderzoek ontwikkelde kleine verhalen-benadering voor humanistisch geestelijke begeleiding. We verkennen wat het kleine verhaal als onderzoeksmethode oplevert als deze wordt vertaald naar geestelijke begeleiding. We reflecteren vervolgens op de consequenties van het kleine verhaal als nieuw perspectief voor drie belangrijke competenties van de geestelijk begeleider: de hermeneutische competentie, de zelf-reflectieve competentie en de heuristische competentie. Hiermee doen we een aanzet voor een kleine verhalenmethodiek voor humanistisch geestelijke begeleiding.

Zin in beweging

Hoe kunnen wij ons verhouden tot breekbaar leven? Er kan van alles misgaan; ons werk, onze gezondheid, ons geluk en zelfs ons leven kan zomaar voorbij zijn. Ook anderen om ons heen zijn kwetsbaar en daarmee verdubbelt het risico. Degene van wie we houden kan wegvallen, onze kinderen kan iets overkomen en ook het niet-menselijke leven te midden waarvan wij bestaan, zoals planten en dieren, is breekbaar en eindig.

Sociaal werkers maken vaak op vanzelfsprekende wijze gebruik van sociaalwetenschappelijke kennis. Goed sociaal werk doet echter niet alleen zijn voordeel met deze kennis, er zit ook een keerzijde aan, met name aan het categoriserende spreken over mensen, bijvoorbeeld in de gedaante van psychiatrische categoriseringen als autisme of ADHD, maar ook van termen als kwetsbaar, beperkt zelfredzaam, weerstand, vermijdingsgedrag of gebrekkige impulsregulatie. Voor het bevorderen van goed sociaal werk in het licht van sociale rechtvaardigheid is het van groot belang om de impliciete normativiteit van dergelijke termen zichtbaar te maken en aan de orde te stellen.

Grote en kleine gebeurtenissen veranderen dagelijks de wereld waarin wij leven. Wij staan telkens opnieuw voor de vraag: wie kan en wil ik zijn in deze wereld? Door het lezen van boeken, het bekijken van voorstellingen en beelden kunnen we verkennen wat we werkelijk van waarde vinden. Het ervaren van kunst is een vorm van reflectie. We kunnen onszelf leren kennen maar ook gevoed worden door kunst en daarmee een duidelijker standpunt innemen in de stroom der dingen. 'Goede muziek is voedsel voor de ziel', legt de pianist, componist en dirigent Henry Kelder uit. Kelder blijft zoeken naar nieuwe manieren om mensen te bereiken. Een gesprek met een van de vernieuwers van de Nederlandse klassieke muziek.

De meeste mensen leven naar hun einde toe, maar niet zo dat hun levensinhoud zich langzaam ontvouwt en in die ontvouwing hun eigendom wordt. Ze leven als het ware uit zichzelf weg, ze verdwijnen als schimmen wier onsterfelijke ziel verwaait. En geen enkele vraag naar hun onsterfelijkheid jaagt hen angst aan. Want voordat ze sterven, zijn ze al vervloeid in het niets.'

Het idee van een kosmopolitische wereldgemeenschap is even oud als het humanisme zelf en vormt een van haar belangrijkste morele en politieke idealen. In onze tijd staat dat ideaal onder grote druk. Tegelijkertijd is de praktische realisering ervan belangrijker dan ooit. Wij leven de facto in een wereldomspannend sociaal en economisch systeem, maar dat systeem is niet ingebed in een mondiale politieke gemeenschap en wordt evenmin bijeengehouden door gedeelde morele waarden. Eerder is sprake van het omgekeerde. De relaties tussen individuen, groepen en staten in het economische wereldsysteem worden in de eerste plaats bepaald door economische concurrentieverhoudingen die in het teken staan van het maximaliseren van eigen belangen en de bijbehorende consumptieve dikke-ik cultuur. Dat geldt zowel op het niveau van individuen en groepen als op het niveau van staten.

Inhoudsopgave

3 Ten geleide ? Caroline Suransky & Pascal Leuvenink

“Zin in beweging”
6 Het leven als Reis. De ontdekking van Odysseus ? Joep Dohmen
17 Een zoektocht naar hoe wij ons kunnen verhouden tot weerloos geluk ? Christa Anbeek
& Jaap Schuurmans
27 Wervelende werkvormen ? Lotte Huijing
31 Zin in vergaderen ? Bianca Lugten
35 Training: Vergeet je lijf niet! ? Kevin Pijpers & Reine Rek

Theorie
37 Humanisme en kosmopolitisme: een kritisch perspectief ? Harry Kunneman & Caroline
Suransky

Interview
56 Goede muziek is voedsel voor de ziel. Een interview met Henry Kelder ? Jolande
Bource

Narratief onderzoek in de praktijk
61 Narratieve benaderingen in de praktische theologie ? R. Ruard Ganzevoort
71 Een kleine verhalenbenadering voor humanistisch geestelijke begeleiding. Aanzet tot
een methodiek ? Anneke Sools & Carmen Schuhmann
83 Bakthin in het wild: Een intertekstuele analyse van burgerparticipatie in lokaal
bestuur ? René & Xannah Brohm

Recensie
93 De ontwikkeling van narratieve competentie. Recensie proefschrift Anneke Sools ?
Ernst Bohlmeijer

Geluiden uit de praktijk
96 Ondersteunen van het eigen denkproces. Ethiek in de FPC Dr. S. van Mesdag ? Swanny
Kremer & Jeannette van der Meijde
106 De dag van het verschil ? Monica Walhout

Column
110 De neo-liberale school ? Karen Vintges

Hoewel narratieve benaderingen in specifieke zin pas vrij recent ontwikkeld zijn binnen de praktische theologie, kan men ook stellen dat er een lange intrinsieke relatie is tussen de twee. Religieuze praktijken die het basismateriaal vormen voor de praktisch-theologische reflectie zijn immers vaak direct gerelateerd aan verhalen. Op de ene of andere manier worden menselijke verhalen verbonden met verhalen over (en van?) God. Liturgie en rituelen belichamen verhalen uit de spirituele traditie en leven die steeds opnieuw uit, zodat hedendaagse deelnemers daaraan met hun eigen individuele verhalen kunnen participeren. Pastorale en geestelijke zorg richten zich specifiek op die individuele verhalen in hun relatie met levensbeschouwelijke tradities.

Stelling: Wanneer men op een regelmatige basis en gestructureerd met elkaar in gesprek gaat over morele afwegingen, zal dat de kwaliteit van onze afwegingen ten goede komen.

Wat zou jij doen als een patiënt verdacht wordt van drugshandel en -bezit in de kliniek? Breng je dit ter sprake? Ga je hem extra controleren? Stel, je hebt een afspraak met een patiënt en hij komt niet opdagen. Je gaat naar de afdeling en klopt aan bij zijn kamer; geen reactie. Wat doe je? Open je de deur (met een sleutel) of niet? Of deze: een psychotische patiënt wil geen medicatie (anti-psychotica) en komt zo niet in behandeling. Hij weet niet wat voor effect medicatie op hem heeft. Pas wanneer je medicatie toedient weet je hoe deze werkt. Dus: wel of niet aandringen of toedienen? En nog eentje: een patiënt heeft nog niets gedaan dat 'separatiewaardig' is. Toch wordt er soms overgegaan tot preventief separeren. Wiens crisis is het dan eigenlijk? Die van de patiënt of die van het personeel? Moeten we eigenlijk wel gebruik maken van deze ingrijpende maatregel? Wat zou jij doen?

De ontwikkeling van narratieve competentie. Proefschrift.

Binnen de benadering van de narratieve psychologie is onlangs een nieuw proefschrift verschenen van Anneke Sools met als titel De ontwikkeling van narratieve competentie. Het onderzoek waarop het proefschrift is gebaseerd werd verricht binnen het kader van een project (Zin in gezond leven) aan de Universiteit voor Humanistiek waarin de betekenisverlening aan gezond leven door ouderen van verschillende achtergronden onderzocht werd. De titel heeft een dubbele betekenis. De eerste betekenis betreft de narratieve competentie van mensen in het dagelijks leven. Sools definieert dit als de competentie om zichzelf en de wereld narratief te begrijpen en vorm te geven. Deze competentie wordt in relatie gebracht tot specifieke opvattingen van gezondheid.

In februari 2011 vierde de Universiteit voor Humanistiek haar 22ste verjaardag. Dat deed zij met een goedbezocht programma rond het thema 'Zin in Beweging'. Fitness voor de geest, zo luidde het. Een dag met lezingen en workshops, georganiseerd in samenwerking met het UvH praktijkcentrum Zingeving & Professie. Sprekers en workshopleiders, waaronder Andries Baart, Joep Dohmen en Christa Anbeek, gingen ieder op eigen wijze in op thema's van zingeving die zij koppelden aan metaforen van bewegen.

Training: Vergeet je lijf niet!
Reine Rek & Kevin Pijpers
Meer dan denken op pootjes

Onze training gaat over uw eigen lichaam. Vanzelfsprekend neemt u uw eigen lichaam elke dag mee. Wat u ook doet, waar u ook bent, u bent uw lichaam, daar is geen ontkomen aan. In onze alledaagse leven worden onze redelijke vermogens echter vaak het meeste benut. Voor velen geldt dit met name in hun werksituatie; we worden langzaam 'gedachten op pootjes'. Dit denken lijkt los te staan van ons lichaam. In verschillende velden van de wetenschap zoals filosofie, neurologie en psychologie wordt het tegendeel echter steeds vaker bewezen (zie onder andere Oliver Sacks, Antonio Damasio en Merleau-Ponty). Lichaam en geest blijken onlosmakelijk verbonden. Ook tijdens het werk kan men dit aan den lijve ondervinden. Wanneer men de lichamelijke signalen van psychische stress negeert, is men meer vatbaar voor een burn-out. Het lichaam verschaft ons de informatie die behulpzaam kan zijn in het professionele functioneren. Een echte professional heeft zijn vak in de vingers en niet alleen in zijn hoofd. Dat lichaam en geest verbonden zijn, is geen taboe meer in onze tijd.

Heb je ook wel eens totaal afgehaakt in een groepsbijeenkomst gezeten? Ben je gevoelig voor de manier waarop lessen, workshops, lezingen, overleggen worden aangeboden? Wil je graag betrokken worden en iets bereiken in groepen? Daar gaan wervelende werkvormen over. Kort wordt beschreven wat een werkvorm is en wat een werkvorm wervelend maakt. Vervolgens wordt een workshop over wervelende werkvormen besproken en gaan we in op de reacties van deelnemers aan deze groepsbijeenkomst.

De Universiteit voor Humanistiek viert haar 22ste verjaardag met Zin in beweging. Voor het middaggedeelte had ik een belofte in te lossen, inspiratievol vergaderen in de tijd die daar voor staat, met de diepgang van Socrates en met de efficiency van deze tijd. In deze workshop brengen we verandering in de vaste agenda die vergaderingen al jaren hebben. Hoe krijg je iedereen in beweging tijdens het vergaderen? 'Zin in vergaderen' laat zien hoe je iedereen de mogelijkheid geeft zijn eigen (werkervaringen uit de eigen praktijk over een gezamenlijk onderwerp in te brengen en om direct tot essenties te komen. We gaan voorbij de notulen en rondvragen, zorgen voor een prikkelende aftrap, zoomen in op levendige reflecties en sturen aan op diepgang van belangrijke inhoudelijke agendastukken. Zinnig vergaderen dus. Zo luidde de aankondiging.
Wat beweegt u? Hoe beweegt u? Hoe beweegt u anderen?