Waardenwerk 2018-7475

Heeft godsdienst nog een toekomst? Wat blijft er over van de moraal in een tijd van wegkwijnend geloof ? Kan de wereld wel zonder geloof ? En hoe moeten we het verlangen naar zingeving en spiritualiteit begrijpen dat veel mensen ook in moderne samenlevingen overmant? De Macht van het Heilige biedt een analyse van de staat van religie en geloof in moderne samenlevingen. Hans Joas (geb. 1948) is op dit moment wereldwijd een van de belangrijkste denkers op het grensvlak van sociologie, filosofie en religie. Zijn boeken zijn veelal cultuurhistorische studies die een alternatief bieden op actuele teloorgangsverhalen van metafysica en religie die sterk door Friedrich Nietzsche geïnspireerd zijn.
Terwijl Nietzsche in zijn beroemde Genealogie van de moraal een poging doet om religie en moderne mens van elkaar te scheiden door te laten zien dat het geloof de mens tot een slaaf maakt van een hogere instantie waarover hij geen macht heeft, concipieert Joas zijn studies over religie juist als een ‘affirmatieve genealogie’. Dat betekent dat Joas niet meer van de veronderstelling uitgaat dat religie gedoemd is te verdwijnen. Joas laat zien hoe breed de band is van het ‘geloof ’ – een band die in ieder geval breder is dan de geïnstitutionaliseerde religies.

Simson
In de verhalen van de kinderbijbel is de figuur van Simson een tot de verbeelding sprekend personage. Ikzelf leerde hem kennen via vertellingen die ik hoorde op de zondagsschool. In Bijbelse termen was Simson een Richter, een zoon van het volk van Israël met de roeping om zijn landgenoten te herinneren aan hun dienst aan de Eeuwige, die te heilig is om bij naam te noemen. In hedendaagse terminologie zouden we Simson een vrijheidsstrijder kunnen noemen. Hij verzette zich, in naam van de Allerhoogste, tegen de overheersende macht van de Filistijnen. Simson was een vrijbuiter en een krachtpatser. Hij ving vossen om die met een brandende fakkel in de staarten geknoopt los te laten in het rijpe koren van de vijand. Hij viel op vrouwen van de bezetter en als hij dan vanwege die zwakte gevangen werd genomen, wist hij de stad te ontvluchten door de stadspoort met sponning en al uit de muur te wrikken en een eind verder op de top van een heuvel te deponeren. Uiteindelijk gelukte het de Filistijnen, opnieuw met de hulp van een vrouw, om hem het geheim van zijn kracht te ontfutselen: zijn nooit geknipte haren waren het symbool van zijn trouw aan de Messiaanse opdracht.

Psychiater en psychiatrie
Vanwege mijn ervaring als psychiater met het verdwijnen van de psychodynamiek uit de psychiatrie heb ik ‘De therapeut & Anna’ geschreven. Het boek is niet alleen bedoeld om te laten zien wat een psychodynamische therapie kan zijn, het is ook een protest tegen het verdwijnen van de psyche uit de psychiatrie. In ‘De therapeut & Anna’ laat ik veel zien van wat mij echt aan het hart gaat als professional.
De laatste tien jaar kwam ik steeds ambivalenter in mijn werk als psychiater te staan. Toen ik, in verband met het proefschrift van mijn partner Antoinette, ging ‘meelezen’ over normatieve professionalisering ontdekte ik een taal waarin ik mij als professional herken en waarin ik verder kon nadenken over mijn onvrede en ambivalentie. In mijn werk als psychiater zag ik hoe de psyche steeds meer werd gereduceerd tot het brein (‘Wij zijn ons brein’) en hoe ook mijn eigen psyche uit het blikveld verdween, evenals het relationele. Niet alleen de patiënt werd toenemend geobjectiveerd, maar ikzelf ook.

Dit artikel brengt een aantal reflecties samen rond het lichaam in therapie die ik in eerdere publicaties meer uitvoerig uitwerk vanuit psychologische, neurobiologische en filosofische invalshoek (Calsius, 2017b,c; Calsius et al., 2013a,b; 2012; 2011). Voor een gedetailleerde analyse van de specifieke geïntegreerde therapie die verderop aan bod komt, verwijs ik graag naar het recente handboek ‘Werken met een lichaam dat moeilijk doet. Een andere kijk op het psychosomatische lichaam in therapie.’ (Calsius, 2017a). In dit artikel steek ik allereerst in vanuit fenomenologische hoek en vat het therapeutisch proces daarbij op als een proces van toenemende bewustwording (of in ieder geval het potentieel daartoe). Datgene waarvan men zich bewust kan worden behelst de eigen identiteit als ik of ego; anders verwoord, de wijze waarop men in relatie staat tot zichzelf, de ander en de wereld. Meer nog, ik ga ervan uit dat een hulpvraag -en daarmee ook het therapeutisch proces- steeds een existentiële dimensie kent die zich verhoudt tot het ervaren van angst. Dat deze angst op haar beurt betrekking heeft op het ervaren van zichzelf als een ik-identiteit verklaart deels de existentiële lading van het proces en wordt verderop toegelicht.

De sociale innovatie die aan het begin van deze eeuw in veel sectoren volop in de belangstelling stond, is in de langdurige zorg nog in volle gang. Daarbij gaat het om meer dan de relatief oppervlakkige veranderingen als dynamischer managen en besturen, flexibeler organiseren en slimmer werken. Zorgorganisaties zijn juist bezig met een paradigmaverschuiving die hun manier van werken fundamenteel verandert. Het is een grote uitdaging voor bestuurders en zorgorganisaties om die vorm te geven. Hoe pakken zij dit aan en wat helpt hen daarbij?
Aveleijn, een zorginstelling die in mensen met een verstandelijke beperking ondersteunt, bestaat in 2018 vijftig jaar. Sinds 2104 werkt Aveleijn aan een waardenprogramma, vanuit de oorspronkelijke impuls waaruit Aveleijn ontstond: bijdragen aan een mooi en betekenisvol leven voor mensen met een verstandelijke beperking in Twente. Doel is het verleggen van de focus naar de bedoeling van de organisatie.
Waar gaat het werkelijk om? Middel is het versterken van een waardengestuurde en lerende professionele praktijk. Met dit boek over ons waardenprogramma maken we een tussenbalans op. We beschrijven hoe we werken aan een steeds betere invulling van deze kernopgave.

Vanwege zijn recente verhuizing naar Duitsland, heeft Adriaan Bekman deze zomer het bestuur van de Stichting Waardenwerk verlaten. Zijn vertrek uit ons bestuur biedt mij de gelegenheid om een persoonlijke inleiding te schrijven bij de twee artikelen van zijn hand die hierna volgen. Adriaan is een bijzonder mens. Wij hebben elkaar eind jaren negentig leren kennen in het kader van zijn promotietraject, waarin ik hem heb mogen begeleiden. Sindsdien zijn we in contact gebleven, hebben we bij verschillende gelegenheden samengewerkt en ben ik zijn inhoudelijke ontwikkeling blijven volgen aan de hand van de vele grotere en kleinere boeken die hij heeft geschreven. Zoals hij me ooit toevertrouwde is een flink deel daarvan tot stand gekomen tijdens de vele lange vliegreizen die hij ondernam naar buitenlandse vestigingen van de stichting IMO, een succesvol, zelforganiserende netwerk van nauw samenwerkende organisatieadviseurs, waarvan Adriaan de oprichter en inspirator vormt. Op de website van het IMO wordt hun inzet als volgt omschreven: ‘De IMO consultants hebben de laatste vier jaar met hun klanten in ongeveer vierhonderd organisaties gewerkt in de volgende landen: Brazilië, China, Denemarken, Finland, Duitsland, Rusland, Nederland, Israël, Italië, Maleisië, Thailand en Zwitserland.

In de zomereditie 2018 van Waardenwerk zijn wij begonnen met een vierdelige serie over het thema ‘Lichamelijkheid’. Aan het eerste deel hebben filosofe Jenny Slatman en zorgethica Marieke Schoenmakers artikelen bijgedragen over respectievelijk geesteswetenschappelijke reflecties op de gezondheidszorg en over lichamelijkheid in de geestelijke verzorging. Beide auteurs pleiten voor een herwaardering van het lichaam in de gezondheidszorg, Schoenmakers met een zowel zorgethisch als ervaringsdeskundig betoog over het belang van de aanraking, met name ook in de geestelijke zorg1 en Slatman met haar voorstel om het woord ‘geest’ te verbannen uit de gezondheidszorg en te vervangen door een bredere opvatting van lichaam en lichamelijkheid. Deze bredere opvatting werkt zij onder meer uit in haar lopende NWO onderzoeksproject Mind the Body over verschillende dimensies van lichamelijkheid bij Somatisch Onvoldoende Verklaarde Lichamelijke Klachten (‘SOLK’), depressie en obesitas. In de eerste bijdrage aan dit themadeel gaat zij verder in op haar filosofische, maar ook praktisch relevante benadering van lichaam en lichamelijkheid in de medische gezondheidszorg.

Tijdschrift Waardenwerk onderzoekt en ondersteunt het werken met waarden in professionele en maatschappelijke praktijken. In een reeks interviews vraagt de redactie aan professionals hoe zij het werken met waarden vormgeven. Deze keer een interview met Willem den Hartog van de zorgorganisatie Aveleijn over hun waardenprogramma en het waardengericht werken in de gehandicaptenzorg.

Op het Wendingen festival van de HKU, Hogeschool voor de Kunsten Utrecht 17 mei 2018 hield Bart van Rosmalen een openbare theatrale lezing. Hieronder volgt een bewerkte en uitgebreide versie daarvan, waarin hij dieper ingaat op de creatieve aspecten van makerschap en goed werk. Hij doet dat mede aan de hand van eigen ‘amateurische’ tekeningen en daarmee verbonden persoonlijke reflecties op de onrustbarende en ontregelende werking daarvan en op het belang van die ontregeling voor muzische professionalisering.

Deze rede markeert de viering van vier jaar lectoraat en kijkt vooruit naar nog eens vier jaar die ons begin 2018 door HKU met mooie complimenten en aanmoedigingen zijn gegeven. We zijn in 2014 vertrokken vanuit de vraag ‘wat kan de muzische dimensie bijdragen aan onderwijs en opleiden?’ Aanvankelijk hadden we dus vooral onderwijs en opleiden als invalshoek. Maar onderweg zagen we dat in de lerende hogeschool waar we aan bij willen dragen juist de verbinding tussen onderwijsvernieuwing en organisatieverandering aan de orde is. We zagen dat een begrip als ‘learning community’ zowel gaat over de vraag hoe docenten, studenten en buitenlui met elkaar samenwerken, als over de inhoudelijke opgave waar aan wordt gewerkt.

In dit artikel beschrijf ik enkele effecten van de dreigende ecologische catastrofes op de menselijke geestesgesteldheid, en onderzoek ik hoe deze op persoonlijk en maatschappelijk niveau worden verwerkt.
Klimaatverandering, opwarming van de aarde, massa-uitsterving van natuurlijke soorten, vernietiging van het ecologisch weefsel, het zijn onderwerpen die eenieder die de blik wel eens verder laat gaan dan de volgende loonstrook of de aanschaf van een nieuwe auto, ter harte gaan. De ongerustheid en bezorgdheid over de toekomst en het lot van de mensheid daarin, is de afgelopen jaren sterk toegenomen. Er is recentelijk een klimaatwet aangenomen, Urgenda heeft de ‘klimaatzaak’ tegen de staat gewonnen, er is opnieuw een alarmerend en dringend rapport van de IPCC verschenen. Kortom, klimaatverandering is hot.

In aansluiting op de recensie van het boek van Jaap Wijkstra door onze nieuwe redacteur Denise Robbesom, ga ik wat dieper in op de twee volgende bijdragen aan dit themadeel, de artikelen van Jaap Wijkstra en Fons Klaase, en licht ik kort het verband tussen die twee artikelen toe. Nadat ik De therapeut en Anna gelezen en herlezen had, en een boeiend gesprek met hem had gevoerd, heb ik Jaap Wijkstra gevraagd een artikel te schrijven over de achtergronden van zijn boek, in het bijzonder het psychodynamische gedachtengoed van waaruit hij werkt. Voor dat verzoek had ik meerdere redenen. In de eerste plaats heeft hij in mijn ogen een intrigerend en belangwekkend boek geschreven, waarin hij de lezer ‘van binnenuit’ het verloop laat meebeleven van een langdurige, uiteindelijk geslaagde, ‘inzichtgevende’ therapie.
Zijn verhalende beschrijving is gebaseerd op een ‘montage’ van elementen uit verschillende therapieën uit zijn psychiatrische praktijk. Een belangrijk onderdeel van die montage vormen zijn eigen overwegingen tijdens het verloop van een therapie. Samen met het verslag van zijn gesprekken met Anna, bieden die ingelaste reflecties een boeiende concretisering van bekende begrippen als overdracht en tegenoverdracht en werpen zij licht op spannende momenten, zoals het Psychoalfabetisering en parrhesia Harry Kunneman verliefd worden van Anna op haar therapeut, de suïcidale gedachten die haar bevangen wanneer haar duidelijk wordt dat hij daar niet op in wil gaan en het moment dat hij begint te vermoeden dat hij haar idealiseert en een consult bij een collega aanvraagt om deze tegenoverdracht te onderzoeken.

Sinds de jaren tachtig van de vorige eeuw staat hersenonderzoek volop in de belangstelling. Er is een sterke toename van wetenschappelijke en populaire publicaties op het gebied van de neurobiologie. De verwachtingen van dit vakgebied zijn hoog. Maar hebben al deze onderzoeken ook geleid tot echte vooruitgang in de psychiatrie? Volgens psychiater Jaap Wijkstra is de vooruitgang beperkt. In de psychiatrie is de medische kant relevant, maar als therapeut is het van belang om mensen goed te begeleiden. Het denken vanuit een overheersend medisch-biologisch model staat volgens Wijkstra het begrip en inzicht in het lijden van de patiënt in de weg. Wijkstra schreef daarom het boek De therapeut & Anna. Een inzichtgevende psychotherapie waarin hij de andere kant van de psychiatrie – de aandacht voor de psyche – wil belichten.
Het belang van de psyche en de praktijk van de psychodynamische psychotherapie komen daarin aan bod. Wijkstra koos voor een dialoogvorm, waardoor de lezer deelgenoot wordt van de gesprekstherapie. Het boek begint met een beschrijving van een scène uit et leven van de (fictieve) patiënt Anna. Zij heeft een liefdesrelatie met een man, maar ze voelt niet dat ze waarde voor hem heeft. Dit probleem is zo groot dat ze suïcide overweegt. Ze besluit een afspraak te maken met een psychiater.

‘One of the biggest challenges faced by people who have chronic illnesses is that of being believed. Of being listened to by professionals, and finding people who understand that conditions like fibromyalgia, M.E. [myalgic encephalomyelitis] and so on are real, physical illnesses.’ This heartfelt cry stems from Emsy’s Internet blog on medically unexplained physical symptoms (MUPS).1 If you browse the Internet, you will soon discover that there are many people like Emsy: people who (chronically) suffer from bodily pain or fatigue, while their suffering is not recognized as a ‘real, physical illness.’ Since MUPS can imply any kind of physical distress, it rather involves a general ‘working diagnosis’ than a specific diagnosis (Olde Hartman et al. 2013). Examples of MUPS include chronic fatigue, musculoskeletal pain, headache, stomachache, nausea, palpitations, and dizziness.

Figures about estimated prevalence of MUPS are widely divergent, depending on different types of MUPS and different medical disciplines. It is estimated that for about 40 percent of physical complaints that are presented to a general practitioner no specific cause can be found (Steinbrecher, Koerber, Frieser, and Hiller 2011). Even though a large number of unexplained complaints disappear automatically or can be easily treated by some household remedy, chronic MUPS form a major challenge for contemporary health care. Since MUPS are hard to treat, the majority of patients are major ‘consumers’of medical care, which causes a considerable economic burden for society (Konnopka et al. 2012). On the individual level, MUPS often involve poor communication between therapists and patients, which, on the one hand, causes feelings of misrecognition and stigmatization in patients, and on the other, feelings of being powerless in therapists and physicians. Physicians become frustrated, which has a negative impact on the patient-physician relationship (Salmon 2007; Wileman, May, and ChewGraham 2002). 

Because of this problem of communication and recognition, MUPS patients widely share their experiences on the Internet and through various kinds of social media, like Emsy did. Her call for recognition, not in the consultation room, but in the public space of the Internet, illustrates the limits of what contemporary (conventional) medicine can accomplish. As I will suggest at the end of this chapter, however, the blogosphere should not only be seen as a place where people can dump their (unheard) complaints. It can also Reclaiming Embodiment in Medically Unexplained Physical Symptoms (MUPS)* be seen as a space that enables possible writing which can ‘touch the body’ (Nancy 2008, 9). To give voice to the body in MUPS, as I will argue here, we need a kind of talking and writing that does not rigidify the body. The Internet might be an appropriate place for writing that resists fixed meanings because of its transient nature.

The ‘unexplained’ of MUPS, undeniably, lays bare the epistemological deficit of medicine. It is striking, however, that in actual practice this ‘unexplained’does not refrain professionals from providing explanations. Similar to the usage of various other terms and labels, the usage of MUPS often goes together with the reasoning that if there are no physical causes to be found, the cause of these kinds of symptoms should be looked for in some psycho-logical or emotional disturbance. This kind of reasoning is called psychosomatics: physical, somatic problems are caused by psychological problems.

In dit extra dikke winternummer van de zesde jaargang van Waardenwerk, zetten we samen met onze auteurs de fascinerende zoektocht voort naar de inhoud van ‘werk dat deugt en deugd doet’, met bijzondere aandacht voor de condities waaronder dat kan floreren. Onlangs vertrouwde een metgezel op deze zoektocht mij toe dat hij inmiddels een beetje ‘wee’ wordt van deze slogan: die rolt vaak veel te makkelijk over de lippen. k voel dat met hem mee. Wat mij bindt aan het begrip waardenwerk is juist dat waarden daarin consequent verbonden worden met datgene wat concreet uit je handen komt en wat dat voor anderen betekent. Daarmee is waardenwerk altijd ook het ontmoeten van weerstand, van complexiteit. Het verwijst zowel naar alles wat niet goed werkt, wat schuurt en fout gaat in ons leven, werken en organiseren, als naar de nieuwe, pijnlijke maar ook bevrijdende, inzichten die kunnen oprijzen uit de toewending naar wat zich niet voegt, wat de grip van ons begrip te buiten gaat.

Zin in systemen
Werkt het, deugt het, doet het deugd? In het lectoraat ‘Waardevolle praktijkontwikkeling’ worden die vragen aan en in de politiepraktijk gesteld. Die drie vragen zijn vertrouwd voor wie werkt in het wenkend perspectief van normatieve professionalisering. De inzet daarbij is het vergroten van de kans op goed werk. Veelal gaat de aandacht dan uit naar de professionals of managers. Wat in hun gedrag vergroot of verkleint de kans op goed werk? Maar die kans wordt ook beïnvloed door de inrichting van de organisatie; het ontwerp, de procedures (‘we shape our buildings and thereafter they shape us’, schijnt Churchill gezegd te hebben). De doelen die gesteld of opgelegd worden en de eis je als professional en als manager je in dat soms schrille instrumentele licht te verantwoorden, beïnvloeden evengoed de kans op waardevol werk.

Unmanned systems have recently become a hype. Following the extremely dynamic developments in the automotive industry, the maritime industry is preparing for a future where human presence is no longer required in the logistical chains or on board of ships. The advocates of these developments promise great opportunities and talk of ‘smart ports’, ‘smart cities’, ‘smart vessels’ and a lot of other smart things where ‘Big Data’, ‘Deep Learning’ and the ‘Internet of Things’ are driving a strong technology push in this direction. There are also more critical voices, which stress the threats to job security and safety, and even warn against the consequences of robot supremacy.

Dit boek is een poging om een van de sleutelbegrippen van het moderne zelf besef te onttoveren: dat van de ‘onttovering’. Dat begrip is, zo zal nog blijken, voor zeer uiteenlopende uitleg vatbaar, en dat heeft ook gevolgen voor tegenovergestelde begrippen als ‘betovering’ en ‘herbetovering’ die sinds de introductie ervan in omloop zijn gekomen. Een dergelijke meerduidigheid kan tot verwarring leiden en heeft dat in dit geval dan ook regelmatig gedaan. Daarnaast kan, omdat ze immers ongemerkt met het begrip meekomt, een onterechte suggestie van eenduidigheid ontstaan. Dat is zeker van toepassing op de geschiedenis van een proces van de onttovering dat zich in de loop van duizenden jaren voltrekt. Daar kan, wanneer blijkt dat ik gelijk heb, niet simpelweg aan worden doorgeschreven. We hebben daarom behoefte aan een alternatief of misschien wel meerdere alternatieve nieuwe narratieven van de religiegeschiedenis, zoals die verstrengeld is met de geschiedenis van de macht, narratieven die de plaats kunnen innemen van dat van de onttovering.

In mijn boek Bezieling: filosofie van het georganiseerde leven beschrijf ik de verandering van een leven in natuurlijke verbanden naar een georganiseerd leven. Ons dagelijks bestaan voltrekt zich grotendeels in georganiseerde contexten en daarin worden wij voortdurend uitgedaagd ons leven voortgang en zin te geven. Dit geldt niet alleen voor ons persoonlijk leven, dit geldt ook voor ons samenleven met anderen.
In de afgelopen decennia zijn wij door een continu veranderproces gegaan als mens en als samenleving. Technologische vindingen hebben ons leven sterk beïnvloed. Maatschappelijke ontwikkelingen als emancipatiebewegingen, wereldwijde netwerken en kennisdeling en de persoonlijke ontwikkeling als professional hebben ons in een positie gebracht waar wij thuis en op het werk dagelijks geconfronteerd worden met veranderingen in onze samenleving. Wij zijn zelf als mens uitgedaagd ons leven voortdurend te veranderen, ons aan te passen aan nieuwe ontwikkelingen en ons leven steeds weer een stap verder te brengen. In mijn eigen leven voel ik mij bovendien uitgedaagd na te denken over zinvolle ontwikkelingen in de samenleving waar ik deel vanuit maak die de persoonlijke ontwikkeling kunnen ondersteunen.

Tot de activiteiten van de Stichting Waardenwerk behoort het bevorderen van kleinschalig praktijkgericht onderzoek naar ervaringen met werk dat deugt en deugd doet in ‘waardenwerkplaatsen’. Een van die werkplaatsen is Horizontaal Organiseren. Adriaan Bekman was de initiatiefnemer voor deze werkplaats en heeft Harry Kunneman uitgenodigd die samen met hem vorm te geven. Dit artikel doet verslag van een kleinschalig onderzoek dat het afgelopen jaar in deze werkplaats ondernomen is samen met een aantal eindverantwoordelijke bestuurders uit verschillende elden die zich verbonden voelen met het gedachtengoed rond horizontaal organiseren.
Dit onderzoek omvatte drie componenten. In de eerste plaats drie intensieve gesprekken op drie middagen, waarin de deelnemers eigen ervaringen inbrachten en samen uitdiepten rond het bevorderen van werk dat deugt en deugd doet vanuit hun eigen ervaringen en vragen als eindverantwoordelijk bestuurder. In de tweede plaats een persoonlijke op schrift gestelde reflectie van de deelnemers op hun bevindingen uit de gesprekken. En tenslotte een afsluitende reflectie in de vorm van dit artikel. De bestuurders die deelnamen waren: Astrid Berendsen, Kees Boele, Marianne van der Harten, Willem den Hartog, Jaap Jongejan, Merlijn Trouw en Egbert Oppenhuizen.

Bespreking van Jessica Benjamin: Beyond Doer and Done To – Recogniton Theory, Intersubjectivity and the Third Routledge, Londen, NYK, 2018
Werk en oeuvre van Jessica Benjamin omspannen nu meer dan veertig jaar en hebben een zeer belangrijke bijdrage geleverd aan de feministische en relationele ‘turn’ in psychoanalyse, met zeker ook grote invloed daarbuiten (zie vooral Kunneman 2017, 113-116; 165-168; 271-273). In Waardenwerk nr 62-63 hebben wij een belangrijke lezing van haar ertaald waarin zij de inzichten en principes van haar psychoanalytische denken en praktijk transponeerde naar politiek-sociale problematiek, zoals de titel ook aangeeft: The discarded and the dignified: from the failed witness to ‘you are the eyes of the world’ (oa Utrecht 2015) In de genoemde editie van Waardenwerk werd ook een korte toelichting gegeven bij de belangrijkste begrippen van Jessica Benjamin, maar toen kon je nog spreken van een zekere meerduidigheid ten aanzien van haar sleutelbegrippen, ontstaan in de voortgaande ontwikkeling van haar denken vanuit een intensieve praktijk als analytica en politieke actor.
Die meerduidigheid heeft zij met haar laatste Beyond Doer and Done To wat mij betreft achter zich gelaten. In deze verzameling van deels bijgewerkte en aangescherpte eerdere artikelen, en deels ook nieuwe teksten, lijkt ze haar belangrijkste ideeën en begrippen toe te spitsen naar wat ik een radicalisering zou willen noemen van haar oorspronkelijke feministische uitgangspunten. Dit neemt niet weg dat Beyond Doer and Done To een uitstekende kans biedt om goed kennis te nemen van haarwerk, juist omdat ze hier de oogst van decennia helder herneemt en samenvat, niet alleen in de vorm van theoretische kost, maar ook met tal van indringende cases en persoonlijke ervaringen.