Waardenwerk 2022 88

De themaserie ‘Ecologisch Waardenwerk’ bestaat ruim vier jaar en is uitgegroeid tot een gewaardeerd onderdeel van dit tijdschrift, zowel onder het lezerspubliek als binnen de redactie. Het katern heeft in die tijd onderdak geboden aan uiteenlopende bijdragen onder deze noemer, zoals Ecologisch Waardenwerk voor Beginners (Van der Vet), De beproevingen van de duurzaamheidsprofessional (Moratis) en Van Commons naar Common Good (Suárez-Müller). Tevens waren er sinds 2019 zogeheten leestafels terug te vinden, die een overzicht boden van noemenswaardige en inspirerende literatuur op een bepaald thema. De meest recente leestafel behandelde de thema’s ‘tegengaan van ecologische teloorgang en herstel van ecologische systemen‘.

Eric van der Vet was sinds 2018 themaredacteur van Ecologisch Waardenwerk. Na jaren van bevlogen inspanning heeft Eric van der Vet besloten zijn werkzaamheden voor het tijdschrift te stoppen. Namens de redactie van Waardenwerk wil ik Eric ook via deze weg nog eens haar waardering uitspreken en hartelijk dankzeggen voor zijn bijdrage aan dit tijdschrift. Het is fijn te weten dat Eric zijn energie zal steken in andere activiteiten om duurzaamheid te bevorderen. Het doel blijft hetzelfde, de strategie verandert. Iedereen die werkt aan duurzaamheid weet dat het een voortdurende zoektocht is – niet alleen naar nieuwe inzichten en concrete oplossingen, maar ook naar manieren om dit werk vol te houden. Daarbij is het noodzakelijk en werkt het verfrissend om de eigen rol in het bevorderen van duurzaamheid regelmatig kritisch tegen het licht te houden, nieuwe inspiratiebronnen aan te boren en de context te veranderen. De term ‘duurzame ontwikkeling’, zo zou je kunnen zeggen, heeft net zoveel betrekking op het ontwikkelen van het vermogen van toekomstige generaties om in hun eigen noden te kunnen voorzien als op de ontwikkeling van de professional en de mens waar deze professional een uitdrukking van is.

Waardenwerk, de titel van het tijdschrift en het werk zelf, is een gouden greep. Het brengt twee ogenschijnlijk verschillende activiteiten bij elkaar, en het prikkelt tot een heroverweging van deze twee. Zag je voorheen werk niet in eerste instantie als een economische activiteit, gericht op het verkrijgen van een salaris, die je vaste voet geeft in de samenleving, een bestaansbasis? En zijn waarden niet de lange termijn zweverige idealen die je misschien nooit of slechts half en half zal realiseren? De combinatie brengt beide activiteiten in een totaal andere betekenis- en activiteiten circuit: werk wordt waardevol en waarden zijn niet luchtbellen maar activiteiten waarmee wordt geëxperimenteerd, meegeleefd, meegewerkt. De terminologie die daarbij hoort is dan ‘werk dat deugt en deugd doet’. Ook deze laatste uitdrukking is een gouden vondst, omdat het aangeeft dat het werk niet alleen waardevol moet zijn, maar ook voldoening moet geven. Het begrip ‘normatieve professionalisering’ sluit hierbij aan. Deze vorm van professionalisering heeft allerlei verschijningsvormen, zoals muzische, ecologische en literaire professionalisering.

Onlangs kreeg ik een boek aangereikt dat de bevriende eigenaar ervan vervulde met een mengelmoes van fascinatie en weerzin. Het heet Battle Hymn of the Tiger Teachers, The Michaela Way (2016), onder eindredactie van Katharine Birbalsingh. Het boek is vernoemd naar het in 2011 wereldwijd ambivalent ontvangen boek van de Chinese jurist en schrijver Amy Chua, Battle Hymn of the Tiger Mother. Dit boek las ik indertijd, en het maakte toen – in vergelijking met de recente leeservaring van het Tiger Teachers boek – weinig in me los. Het gaat over een Chinese moeder die haar kinderen vanuit de liefde voor hen met harde hand opvoedt en hen op velerlei manieren zodanig stretcht dat al hun talenten niet alleen komen bovendrijven, maar ook volledig kunnen worden benut. In de inleiding van het Tiger Teachers boek wordt trots vermeld dat de Michaela Community School (gelegen in de Londense wijk Wembley) dit voorbeeld voor hun leerlingen volgt. Wat inderdaad fascinerend, en bijzonder te loven is, is dat deze middelbare school – die als strengste, meest conservatieve school in Engeland te boek staat – een eliteschool voor de armste en maatschappelijk meest kansloze jongeren beoogt te zijn. Op deze manier wil de school kansengelijkheid mogelijk maken. Ze brengen dit in de praktijk door hun leerlingen zodanig te ‘drillen’ in vakkennis en vaardigheden dat zij aan het einde van hun schoolcarrière minstens evenveel kans hebben om in het hoger onderwijs terecht te komen als jongeren met ouders die hen kunnen helpen met leren, of die een huiswerkinstituut kunnen bekostigen. In die doorstroom slagen ze goed, zo blijkt uit de slagingspercentages1 die toegang bieden tot een academische studie.

Koo van der Wal (1934) was gedurende vele jaren hoogleraar in een breed palet aan filosofische disciplines, van algemene inleiding, ethiek, rechtsfilosofie, wetenschapsfilosofie, filosofie van geneeskunde, tot en met milieufilosofie. Sinds zijn emeritaat in 2000 is hij actief gebleven als docent en auteur op dit brede gebied. Het boek dat ik hier bespreek is een verbeterde versie van enkele voorgangers. De eerste versie verscheen in 2012 onder de titel Nieuwe vensters op de werkelijkheid. De tweede versie verscheen in 2016 in het Duits onder de titel Die Wirklichkeit aus neuer Sicht. De derde versie, die ik hier bespreek, verscheen in 2020. De symfonie van de natuur kan naar mijn inschatting het best getypeerd worden als bijdrage aan ecofilosofie. Daarom past een bespreking ervan heel goed in de lijn van ecologische reflectie en ecologisch waardenwerk, die in dit tijdschrift al jarenlang aandacht krijgt.

De kracht van het boek
Koo van der Wal is diep doordrongen van de urgentie van een andere verhouding tot natuur, gezien de ecologische ram(p)koers die de mensheid op wereldschaal volgt. Die andere verhouding tot natuur, die nodig is om het tij te keren, zal diepgaand moeten doorwerken in onze individuele en collectieve keuzen, daden en leefstijlen, maar ook in onze gevoelens, gedachten en gesprekken, en daarmee in onze onderliggende interpretatiekaders en levenshoudingen. Als filosoof concentreert Koo zich op het laatstgenoemde niveau, aan de hand van de ontwikkeling van het natuurbeeld door de eeuwen heen.

In dit artikel wil ik aandacht vragen voor de ‘veranderparadox’, waarmee ik bedoel dat je juist door niet te hoeven veranderen, op een dieper niveau kunt veranderen.1 Ik denk namelijk dat het niet onderkennen van de veranderparadox er toe kan leiden dat we ongemerkt complementaire aspecten van een contact bevestigen.

Een complementair contact is een contact dat gekenmerkt wordt door het elkaar op psychologische gronden dwingend opleggen van bij elkaar passende rollen, zoals dader-slachtoff er, man-vrouw, helper-hulpvrager. In dergelijke relaties worden gedissocieerde not-me delen van het zelf geprojecteerd in de ander, d.w.z. dat delen van het zelf die niet kunnen worden verdragen binnen het zelf, psychologisch gezien, verplaatst worden naar de ander.2 Jessica Benjamin noemt deze complementariteit doer and done to (Benjamin 2018). De een doet de ander dus iets aan. De ander kan voor de een namelijk niet een autonome ander zijn, maar alleen een aangepaste ander. Benjamin noemt dat ook: only one can live.

In complementaire relaties zijn de bij elkaar passende rollen een herhaling van oude complementaire interactiepatronen, waarin het kind in het contact met de moeder (opvoeders) gedwongen werd tot dissociëren en projecteren van not-me aspecten van het zelf. Complementaire relaties zijn meer van hetzelfde. Zolang de complementariteit voortduurt, is er geen verandering mogelijk van het betreffende interactiepatroon. Destructieve patronen kunnen (en moeten, psychologisch gezien) steeds worden herhaald. Complementaire relaties beperken onze vrijheid en die van anderen.

Twee benaderingswijzen
Handelen en gebeuren staan voor twee perspectieven op de werkelijkheid. In veel artikelen van de afgelopen tien jaar in ‘Waardenwerk’ speelt de verhouding van handelen en gebeuren expliciet of impliciet een rol. Het doel van mijn bijdrage aan de rubriek ‘Tien jaar waardenwerk’ is om de relatie daartussen nader te verhelderen. Want in het spanningsveld tussen die twee niet tot elkaar herleidbare benaderingswijzen liggen veel filosofische en wetenschappelijke kwesties. Naar gelang tussen die beide benaderingen een weg gezocht wordt om een zo adequaat mogelijke uitleg van de verschijnselen te bieden en de accenten daarbij verschillend gelegd worden, krijgen wij de verschillende standpuntbepalingen ten aanzien van de diverse kwesties. In dit artikel wil ik de beide gezichtspunten van handelen en gebeuren aan een nadere inspectie onderwerpen. Ik leid de bespreking daarvan in aan de hand van een artikel van mijn Middelburgse collega Pieter Ippel, getiteld ‘Macht, emancipatie, onmacht. Over de geschiedenis van het lijden van gedetineerden en gekken’.

Op 16 december van het afgelopen jaar is Theo de Boer op 89-jarige leeftijd overleden. Met hem verliest de Nederlandse filosofie een markante persoonlijkheid die op de filosofiebeoefening hier te lande een eigen stempel gedrukt heeft. En dat niet alleen door zijn talrijke publicaties, maar in belangrijke mate ook als leermeester van vele generaties studenten die hij door zijn onderwijs gevormd heeft. Van vele niet in de laatste plaats vrouwelijke promovendi is hij de ‘Doktorvater’ geweest. Zo kreeg hij bij zijn afscheid als hoogleraar een liber amicarum dat geheel uit bijdragen van vrouwelijke promovendi bestond. Voor zijn deel heeft hij daarmee geheel in de geest van de tijd zijn bijdrage aan de vrouwenemancipatie in de filosofie geleverd die lang een mannenbolwerk is geweest.

Studietijd en promotie
Toen Theo (ik duid hem in het vervolg met zijn voornaam aan vanwege het persoonlijk karakter van dit stuk), dus nogmaals, toen Theo aan de Vrije Universiteit in Amsterdam ging studeren was filosofie niet zijn eerste keuze. Hij begon als student klassieke talen en theologie. Maar de puur filologische aanpak van eerstgenoemd vak in de colleges, zonder belangstelling voor de betekenis en achtergrond van de teksten bevredigde hem niet. Toen hij een docent eens vroeg wat een bepaalde term nader betekende, kreeg hij te horen dat hij daarvoor maar bij de filosofen moest zijn. Zo kwam hij bij de filosofie terecht waaraan hij verder zijn leven zou wijden.

Ondanks dat het interview plaatsvindt via een  igitale sessie, is de energie voelbaar. We spreken een bevlogen vrouw, die via de lijn van haar carrière ons een inkijk geeft in haar beeld van professioneel werken, hoe zijzelf werkt en anderen inspireert, in haar uiteenlopende functies in het onderwijs, als hoofdcommissaris van de politie, als gemeentesecretaris (Almere) en nu als voorzitter van het College van Bestuur van ROC Horizon College.

Anja Grootoonk heeft haar hele leven gewerkt in het publieke domein. Ze wil maatschappelijk relevant werk doen. Waarbij ze zich periodiek de vraag stelt: voeg ik nog voldoende toe? De rode draad in haar loopbaan is dat ze mensen wil raken in hun talenten, die talenten wil aanspreken. Daarbij creëert ze ruimte voor mensen om die talenten te ontwikkelen en biedt ze verantwoordelijkheid; dat is niet vrijblijvend – ze verwacht van professionals ook het némen van verantwoordelijkheid, je positie als professional innemen en laten zien wat je kunt. Anja: ‘Ik geloof in het lerend vermogen van mensen. Het blijven leren en professionaliseren wil ik aanwakkeren in mensen.’

Op dezelfde wijze spreekt ze ook over haar eigen ontwikkeling: daarin benoemt ze ‘ontwaakmomenten’. Haar eerste ‘ontwaakmoment’ was toen ze, na de Pedagogische Academie te hebben gevolgd, ging lesgeven in het voortgezet speciaal onderwijs; dat was begin jaren 80. Anja: ‘Ik was zelf net 20 en stond in de klas voor een groep jongeren van 16 tot 18 jaar, moeilijk lerend en moeilijk opvoedbaar, dat liep toen nog door elkaar, en met forse gedragsproblemen. Ik schrok en dacht: wat doen we als samenleving met mensen als we ze voortdurend confronteren met wat ze niet kunnen?

In deze vierde aflevering van Literair Waardenwerk wil ik mijn favoriete schrijver Harry Mulisch in het zonnetje zetten. Voor Mulisch was het schrijven van romans een manier om onderzoek te doen naar het leven en de wereld. In dit essay gaat mijn aandacht uit naar de methode die Mulisch in zijn schrijverij heeft ontwikkeld om onze geheimzinnige wereld te doorgronden. Hierbij valt mijn oog op de paradoxen die zo vaak in zijn werken voorkomen. Mulisch heeft altijd benadrukt dat de paradox niet louter als een stijlfiguur of als een literair procedé begrepen moet worden, maar dat er voor hem een hogere waarde op het spel staat. Hij speelt met paradoxen om de waarheid op het spoor te komen. Zijn leven en werk is een zoektocht naar inzicht en waarheid. En wat hem in mijn ogen sympathiek maakt, is dat hij zo veel mogelijk mensen in die zoektocht wil betrekken. Zo zegt hij in mijn/zijn getijdenboek: ‘Ik beschouw mijn levensloop als een bron van inzicht, een fons vitae, en zo zou iedereen tegenover zijn leven moeten staan.’
Mulisch gebruikt paradoxen om ideeën en overtuigingen tegen elkaar uit te spelen en wereldbeelden op de spits te drijven. Hij wil ons inzicht geven in een kosmische orde die hij in die paradoxale situaties ziet oplichten. Mijn vraag is wat nu eigenlijk de zeggingskracht is van die paradoxen als we niet kunnen instemmen met de metafysische waarheidsaanspraak die Mulisch hiermee naar voren brengt. Hoe mijn antwoord ook mag uitvallen, het staat buiten kijf dat het literaire werk van Mulisch bijzonder waardevol is. Ik kan echt zeggen dat zijn werk mijn leven veranderd heeft. Wat zijn literaire werk tot literair waardenwerk maakt, is dat hij ons met zijn paradoxen ontvankelijk maakt voor het mysterie van het leven. Precies hier ligt voor mij de reden om dit essay over de paradoxen in het literaire waardenwerk van Mulisch te schrijven.

De ontwikkeling van geestelijke verzorging als professie gaat gepaard met een grote nadruk op professionaliteit en professionalisering (Huijzer, 2017).3 Onder invloed van secularisering, individualisering van zingevingsstijlen en, in het verlengde daarvan, het afnemende publieke belang van de zendende levensbeschouwelijke genootschappen werd het belang van de ambtelijke binding van de geestelijk verzorger ter discussie gesteld. Dit leidde er uiteindelijk toe dat niet alleen de ambtelijke binding maar ook de levensbeschouwelijke inspiratie is losgelaten in de meest recente beroepsdefinitie van de geestelijk verzorger uit 2015. 

Het managementonderwijs lijkt één groot succesverhaal, in ieder geval bekeken vanuit absolute aantallen studenten die er de afgelopen decennia voor kozen. Voor iedereen die een managementfunctie in het bedrijfsleven ambieert of reeds bekleedt, is het volgen van een opleiding aan een business school een logische keuze. Hoewel precieze cijfers ontbreken, schatte de Association to Advance Collegiate Schools of Business (AACSB), het grootste en meest gezaghebbende accreditatieorgaan in de wereld van het managementonderwijs, een aantal jaar geleden dat er wereldwijd zo’n 13.000 business schools – van allerlei pluimage – bestaan. Dat aantal is ondertussen ongetwijfeld fors gegroeid, mede veroorzaakt door de ongebreidelde expansiedrift van met name Europese en Amerikaanse business schools (zowel op hun eigen continent als richting met name Azië), de economische ontwikkeling in het afgelopen decennium en de ontwikkeling van opkomende economieën. Niet minder dan 1.000 business schools bezitten de gewilde AACSB-accreditatie en alleen al bij dit deel van de populatie volgen meer dan 4.000.000 studenten een vorm van managementonderwijs (AACSB, 2021). De belofte van het managementonderwijs aan bedrijven, studenten en de samenleving is duidelijk: ‘wij zorgen er voor dat de leiders van de toekomst worden klaargestoomd’. Managementopleidingen – niet noodzakelijkerwijze een MBA-diploma – kunnen worden gezien als toegangsticket én verblijfsvergunning voor een carrière in de hogere echelons van het internationale bedrijfsleven.

Het verzoek om het Waardenwerkcahier ‘De kracht van humanistiek’ te recenseren was zeer welkom. Als voormalig directeur van het Humanistisch Verbond, ben ik elf jaar betrokken geweest bij de ontwikkeling van de opleiding en organisatie van de Universiteit voor Humanistiek. Voor beide instituten is Jaap van Praag niet alleen een van de grondleggers geweest, maar is zijn gedachtengoed over de humanistiek en de humanistische levensovertuiging een belangrijke inspiratiebron. Deze geschiedenis heeft me met veel plezier aan het werk gezet. Het doorwerken van de artikelen, was zonder meer de moeite waard. Dit ondanks overlappingen en een niet heel logische ordening van de artikelen. Zoals de inleiding belooft geven de artikelen een interessant en inspirerend beeld van de verschillende perspectieven op humanistiek. Tegelijkertijd maakt de diversiteit een samenhangende bespreking van de artikelen lastig. De verschillen in soortelijk gewicht en invalshoeken is groot. En een aantal artikelen is eerder elders gepubliceerd en niet geschreven met het oogmerk om bij te dragen aan een bundel over de kracht van humanistiek. Uiteindelijk heb ik ervoor gekozen het laatste artikel als vertrekpunt te nemen. Omdat in die bijdrage Fernando Suàrez Müller de vraag naar ‘De kracht van humanistiek’ direct beantwoordt

Met gepaste trots presenteren wij het eerste nummer van de tiende jaargang van dit tijdschrift. Om dit jubileum kracht bij te zetten, hebben wij een aantal van onze auteurs gevraagd om een bijdrage te leveren aan de rubriek ‘Tien jaar waardenwerk’. Met deze rubriek beogen wij het gesprek over de inhoud en het belang van waardenwerk te verbreden en te verdiepen, ook in kritische zin. In dit nummer vindt u de eerste vijf bijdragen aan deze speciale rubriek, met hartelijke dank aan de betrokken auteurs. Terwijl ik dit redactioneel schrijf, bombardeert het regime van Poetin Oekraïense woonwijken. Bijna drie miljoen burgers zijn op de vlucht geslagen voor het oorlogsgeweld. Tegelijkertijd luidt het Internationale Klimaat Panel voor de zoveelste keer de alarmklok over de desastreuze gevolgen
van de opwarming van de aarde en stijgen de beurskoersen van de wapenfabrikanten en de olieproducenten naar nieuwe hoogtes. In China en India roken de schoorstenen van oude en nieuwe kolencentrales en in Brazilië gaan Bolsonaro en zijn internationale financiers ijverig door met het kappen van onvervangbaar regenwoud.
In het licht daarvan bekruipt me een gevoel van futiliteit. Waardenwerk, het mocht wat. De brute overmacht, het korte termijn gewin, de misleiding en de manipulatie hebben de overhand. Niet alleen de politieke en financiële machthebbers maar ook de welvarende middengroepen houden met kracht vast aan hun privileges. Dergelijke sombere gedachten over de toestand van de wereld vermengen zich makkelijk met gevoelens van schuld en falen. Ik hoor in meerdere opzichten zelf bij de bevoorrechten en ik geniet daar ook van. Wat doe ik eigenlijk aan alles wat er misgaat in de wereld, behalve mij zorgen maken, stukjes schrijven en verhalen afsteken? En wat haalt dat eigenlijk uit?

‘Ja hoor, natuurlijk’, was mijn snelle reactie op de vraag om iets te schrijven voor het jubileum van Waardenwerk. Dat wat ik meenam vanuit mijn studie humanistiek – al weer ruim 20 jaar geleden – en alles wat ik daarna professioneel deed zijn zo verweven met elkaar, dat dat geen probleem zou moeten zijn. Tot ik er voor ging zitten. Reflecties op ‘werk dat deugt en deugd doet’ en de betekenis voor ‘mijn onderzoek’: maar welk werk dan? Wat voor soort werk valt er eigenlijk onder waardenwerk? En wat telt als onderzoek? Als ik nadenk over de betekenis van waardenwerk dan zijn er minstens drie soorten van onderzoek en ‘werk’ waar de taal, theorie en het begrippenkader van waardenwerk voor mij de afgelopen jaren van groot belang waren. Dat gaat deels over mijn ‘gewone’, betaalde werk. Maar ook het werk en onderzoek daarbuiten. 

Een rugzak vol waardenwerk
Ruim 20 jaar geleden stapte ik de Universiteit voor Humanistiek uit, gevoed door denken over deliberatieve democratie, levenskunst, rechten- en zorgethiek, zingevingsvragen, de persoonlijke factor in het werk en normatieve professionalisering. In het promotietraject dat ik kort daarna deed, verbond ik de theorie van Habermas en vooral die van de kritische discourstheoretici, die daarop volgden, met de vraag naar legitimiteit van het strafrecht en de praktijken van slachtoffer-daderbemiddeling. Vanuit de concrete ervaringen van daders en slachtoffers dacht ik na over hoe een institutionele organisatie van rechtvaardigheid er zo uit zou kunnen zien, dat de stemmen en geleefde ervaringen daarin meer tot hun recht zouden kunnen komen.

Het zal haast niemand zijn ontgaan: ‘zingeving’ is een buzzword geworden. In dit artikel neem ik u vanuit mijn perspectief als geestelijk verzorger/humanistisch raadsvrouw mee in mijn eigen geschiedenis met deze term. Ik volg het gebruik van het begrip zingeving vanaf het moment dat het één keer voorkwam in het eerste beroepsprofiel van geestelijk verzorgers tot aan de centrale positie die het begrip heeft gekregen in het nu heersende zingevingsdiscours. De prangende vraag die mij hierbij dreef, was deze: wat gebeurt er eigenlijk nu de traditionele levensbeschouwelijke discoursen aan maatschappelijk belang hebben ingeboet en het zingevingsdiscours ervoor in de plaats is gekomen?

Ik beschrijf hoe er onder geestelijk verzorgers al in het eerste beroepsprofiel ook aandacht bestond voor het effect van geloof of levensovertuiging op welbevinden en kwaliteit van bestaan. In de loop van de tijd kwam de nadruk meer en meer te liggen op het realiseren van zinbeleving en daarmee op wat het ‘zingevingsproces’ ging heten. Zozeer zelfs dat er in het zingevingsdiscours – een discours dat niet alleen de legitimering en positionering van geestelijk verzorgers dient maar een veel bredere reikwijdte heeft – helemaal geen levensbeschouwelijke inhoud meer aan te pas hoeft te komen. Zingeving wordt inmiddels zeer ruim opgevat en heeft van doen met nagenoeg alles wat maar kan fungeren als bron van inspiratie en kracht, variërend van alledaagse tot levensbeschouwelijke bronnen. Vervolgens evalueer ik het zingevingdiscours door allereerst mee te denken met enkele betrokken partijen: voor welke problemen zagen zij zich gesteld en wat maakte dat zij uitkwamen op het zingevingsdiscours? Dan stap ik over op het tegen-denken. Al heeft het discours een schijn van neutraliteit, ik laat zien dat het wel degelijk is gefundeerd in een bepaald mensbeeld en een bepaalde (politieke) ethiek. Het betreft de ethiek van het hedonistisch utilisme, een ethiek die ertoe neigt om uit te lopen op hedonistisch egoïsme. Dit dreigt ten koste te gaan van de gerichtheid op caritas (naastenliefde) of solidariteit zoals die van oudsher voor ogen stond in levensbeschouwelijke tradities. Ik laat ook zien wat er gebeurt wanneer de gevraagde aandacht in de zorg moet worden toegespitst op zingeving als een afzonderlijk domein. Die focus dreigt ten koste te gaan van open en onbevangen aandacht voor de zorgontvanger als persoon. Bovendien maakt de toevoeging van een nieuwe competentie de laatmoderne zorg alleen maar nog complexer dan die toch al is. Tot besluit van dit artikel doe ik daarom een aanzet tot omdenken.

Hoewel het discours van ‘waarden en normen’ nooit is weggeweest, is de populariteit ervan in de afgelopen decennia sterk toegenomen. Argumenten in of over wetenschap, ethiek, politiek en kunst beroepen zich vaak op waarden en normen, die bovendien geregeld, impliciet of expliciet, als algemeen geldend voorgesteld worden. Wat langer geleden werd de rol van waarden en normen een stuk minder positief beoordeeld. Vanaf de jaren zestig van de vorige eeuw werd een beroep op heersende waarden en normen regelmatig bekritiseerd als een ideologische verhulling van ongelijke machtsverhoudingen, discriminatie of onderdrukking. Wetenschap als zoeken naar waarheid, zo werd gesteld, verhult de grootschalige invloed van het militair-industriële complex. De waarde van ‘de’ mens blijkt te vaak beperkt te zijn tot die van ‘de’ man. En een l’art pour l’art negeert de maatschappelijke wortels en rol van de kunsten.