Humanistiek 2012-49

Inleiding

In dit artikel onderzoeken we wat het gezichtspunt van geweldloosheid impliceert voor een hedendaags, humanistisch perspectief op zelfontplooiing - een centraal thema in de humanistiek.
Voor de grondlegger van het Nederlandse humanisme, Jaap van Praag, waren geweldloosheid, levensbeschouwing en geestelijke weerbaarheid onlosmakelijk met elkaar verbonden. Ondanks de geweldloze wortels van het denken van Van Praag is geweldloosheid als eigenstandig thema nagenoeg uit het hedendaagse humanisme en de humanistiek verdwenen. Wij zijn van mening dat de humanistiek en het moderne geweldloze denken belangrijke inzichten delen en kunnen uitwisselen. Wij denken ook dat het moderne geweldloze paradigma een aantal knelpunten uitwerkt waar in het hedendaagse humanisme en (daardoor) ook in de humanistiek mee wordt geworsteld. We richten ons hier op de spanning die dikwijls lijkt te bestaan tussen de nadruk op zelfontplooiing en het streven naar humanisering. In een steeds pluriformer wordende samenleving en een wereld waarin verschillende groepen noodzakelijkerwijs steeds meer op elkaar betrokken zijn, worden spanningen tussen verschillende projecten en opvattingen van goed, aangenaam of waardevol leven steeds scherper en zichtbaarder en leiden zij steeds vaker tot conflicten. De vraag is hoe om te gaan met deze conflicten op een manier die recht doet aan de waardigheid van mensen en aan de mogelijkheden van iedereen om een goed en zinvol leven te leiden.
In navolging van Van Praag denken wij dat de nadruk op geweldloosheid hierbij uiterst belangrijk is. We onderzoeken hoe via het perspectief van geweldloosheid opvattingen van 'humaniserende zelfontplooiing' in beeld verschijnen. Hierbij gaan we uit van de visie op hedendaags humanisme die Peter Derkx in zijn meest recente boek uitwerkt. Wij bekijken zijn opvatting van zelfontplooiing vanuit het gezichtspunt van geweldloosheid zoals weergegeven door Michael Nagler en het perspectief van relationaliteit zoals uitgewerkt door Kenneth Gergen. In het laatste deel verbinden wij dit aan de notie van gelijke waardigheid, zoals uiteengezet door Evelin Lindner.

Inleiding

In 1776 verwoordde Adam Smith in The Wealth of Nations op treffende wijze de grondslag van de liberale economie 1: 'Het is niet van de goedgezindheid van de slager, de brouwer of de bakker dat we ons diner verwachten, maar van hun achting voor hun eigenbelang.' De achting voor het eigen belang is doorgeschoten onder invloed van het systeem van vrijemarkteconomie, een terugtredende overheid en de massamediale nadruk op autonomie, zelfbeschikking en beleving. In het hyperkapitalisme draaide alles om de buitenkant. Niet de antecedenten, de intrinsieke kwaliteit of duurzaamheid, maar het imago, de branding van het product, of het nu een bankstel of een bancair product is, bepaalt uiteindelijk de prijs 2. In combinatie met het moderne Newtoniaanse wereldbeeld waarin alles alleen nog in rationele en economische termen wordt gezien 3, en gefaciliteerd door de hyperige media en IT-ontwikkelingen, vormt het een voedingsbodem voor het huidige populisme, sentiment en ressentiment, een gebrek aan onderlinge verbondenheid alsmede voor de boosheid en de agressie van veel burgers tegen de gevestigde orde en alles wat daarmee geassocieerd wordt.

Iedereen kent de negatieve kant van de onderbuik. De korte lontjes in het verkeer, de woede van mensen van wie het superego in alcohol is opgelost en bijvoorbeeld ambulancepersoneel agressief bejegenen als niet gedaan wordt wat van hen wordt verlangd. Opvallend zijn de ongebreidelde uitingen van wrok op het internet, de 'reaguurders', en ga zo maar door. Vaak gaat het bij de onderbuik ook om intuïties en om dingen die we op een of andere manier aanvoelen maar niet goed kunnen uitleggen. Met een Engelse term zijn dat de gut feelings. Een mooi voorbeeld is de stemwijzer. We proberen hem allemaal wel eens in verkiezingstijd. We komen dan op grond van wat we weloverwogen antwoorden wel eens uit bij een partij waarop we vervolgens toch niet gaan stemmen. We weten niet goed waarom niet, maar we volgen de stemwijzer niet omdat onze gut feelings anders dicteren. Het is net alsof ons gevoel voor politiek door een andere instantie dan ons verstand afgestemd is geraakt en dat we daarom tegen het redelijke advies ingaan. Hoe gaat dat soort afstemming in zijn werk? Wat is deze rivaal van het redelijke oordeel?

Inleiding

De laatste jaren organiseer ik samen met studenten op de Universiteit voor Humanistiek en het Kosmopolis Instituut symposia over het onbehagen in de samenleving. In deze symposia snijden wij kwesties aan die voor iedereen herkenbaar zijn, zoals de angst voor de afbraak van onze nationale cultuur, de zorgen over de economische crisis en de verontrusting over de vernietiging van onze natuurlijke leefomgeving. De bespreking van deze kwesties stond echter niet op zichzelf. Het gaat ons steeds om het dieperliggende, wijdverbreide en diffuse gevoel van onbehagen dat doorklinkt in deze angsten en zorgen. Wij begrijpen xenofobie, de angst voor economische recessies en de apocalyptische angst voor de vernietiging van onze natuurlijke leefomgeving als symptomen van een dieperliggend gevoel van onbehagen. Wij vermoeden dat het onbehagen juist bij discussies over deze kwesties de kop opsteekt. Onbehagen in de samenleving wordt ook wel 'onderbuikgevoel' genoemd. Die zogenoemde onderbuikgevoelens zijn sterk lichamelijk gekleurd; ze liggen bij wijze van spreken onder de oppervlakte. We betreden hier een duister gebied waarover gezegd wordt dat het 'onder de gordel ligt' en de vermoedens en gevoelens die daar vandaan komen, worden niet zonder reden 'donkerbruin' en 'zwartgallig' genoemd. De verkenning van dit schemergebied lijkt op een reis naar het ondergrondse waarbij je vooral de onderdrukte zelfkant van de mens in het vizier probeert te krijgen. De onderzoeker wil ontmaskeren: idealiter kom je dingen over mensen te weten die je liever niet wilt weten. Toch is onderzoek naar de schaduwkanten van de menselijke conditie nodig om te kunnen begrijpen waarom mensen vaak onaardig doen tegen elkaar en waarom wij ons vaak zo destructief verhouden tot onze natuurlijke leefomgeving. Als we begrijpen waar de wortels liggen van onze destructiedrang, dan lukt het wellicht om daar adequater, dat wil zeggen humaner, mee om te gaan.

Inleiding

Met het werk van Jürgen Habermas kwam een van de belangrijkste stromingen van de actuele filosofie, de sociaalkritische School van Frankfurt, in een nieuwe fase van haar geschiedenis terecht. Habermas ontwikkelde in de jaren zeventig en tachtig van de vorige eeuw een nieuwe kritische theorie die een alternatief kon bieden voor de marxistische basis waarop de school stoelde en die tegelijkertijd belangrijke inzichten van Walter Benjamin, Theodor Adorno, Max Horkheimer en andere denkers van de School van Frankfurt in zich kon opnemen. Het resulteerde in Habermas' monumentale werk Theorie des kommunikativen Handelns dat begin jaren tachtig werd gepubliceerd en waarvan er in het Nederlands een samenvatting is verschenen van de hand van Harry Kunneman. Het denken van Habermas heeft zich sinds het verschijnen van dit werk sterk ontwikkeld, maar is nooit afgeweken van de ingeslagen weg. Habermas heeft in de afgelopen dertig jaar zijn theorie steeds verder verdiept. Eerst ontstond, kort na zijn monumentale werk, zijn ethische theorie in Moralbewusstsein und kommunikatives Handeln; later in de jaren negentig ontwikkelde hij een rechtstheorie die haar neerslag kreeg in Faktizitat und Geltung. Na dit werk over rechtsfilosofie is Habermas' denken zich steeds meer gaan richten op het 'intellectueel kritisch begeleiden' van actuele historische en sociale ontwikkelingen. Twee thema's springen in het oog: de globalisering en de toekomst van Europa.

In 2009 plukte ik in een café deze kaart uit een gratis kaartenmolen.
De ansichtkaart werd gratis verspreid door de Maag Lever Darm Stichting in samenwerking met een farmaceutische fabrikant. We zien een strak onderstel met de tekst: Volg jij je onder-buikgevoel? Achterop de kaart is vermeld dat, na borstkanker, darmkanker de meest voorkomende vorm van kanker in Nederland is. Je moet wel een morbide geest hebben om zo'n prent voor een vriend of familielid op de bus te gooien. Fijn ook om zo'n kaart te ontvangen, trouwens! De Maag Lever Darm Stichting heeft een website, www.darmkanker.info, die meer vertelt over darmkanker. Daar kun je lezen dat ruim negentig procent van de mensen die dat krijgen, ouder is dan vijftig jaar. Helaas zien buiken van vijftigplussers er wel wat anders uit dan dit strakke pannetje! Maar allez, het oog wil ook wat. Het is natuurlijk goed dat zo'n stichting bestaat, voor de broodnodige informatie.
Maar nu de hoofdvraag: 'Moet je je onderbuik-gevoel volgen? Een vraag die niet eenvoudig te beantwoorden is. Dat komt door de ambivalente gevoelens die het woord onderbuik oproept. Want de onderbuik is vanouds zowel de zetel van de lusten als ook die van de vertering. Lusten, verteren, (ont)lasten en dat allemaal in en door die onderbuik. De lusten moet ik in deze column helaas buiten beschouwing laten. Over de onderbuik en vertering is recentelijk veel ontdekt. DNA-onderzoek heeft uitgewezen dat onze darmflora veel meer invloed heeft op onze gezondheid en het ontstaan van ziekten dan eerder werd aangenomen. De darmen worden nu zelfs, na ons DNA, het 'tweede genoom' genoemd. Ieder individu blijkt een unieke, hoogstpersoonlijke gemeenschap van miljarden darmbacteriën met zich mee te dragen. Door wetenschappers wordt momenteel naarstig gezocht naar patronen in menselijke darmflora's. Er wordt al gesproken over 'bandbreedten van gezondheid'; een zeer afwijkende darmflora zou verband houden met een hele waslijst van aandoeningen (medische bijlage NRC, 10-11 december 2011). Terug naar de site van de Maag Lever Darm Stichting. Deze noemt rood vlees als kansverhogende risicofactor voor darmkanker. Met rood vlees wordt, om precies te zijn, rundvlees, varkensvlees, lamsvlees en geitenvlees bedoeld. Een jaar of drie geleden las ik in het NRC hierover al een minibericht dat zo luidde: 'Het eten van vleeswaren als worst, ham en gehakt verhoogt de kans op darmkanker. Op grond van duizenden onderzoeken heeft een groep internationale deskundigen in een project van het Wereld Kanker Onderzoek Fonds voor dat verband "overtuigend bewijs" gevonden.' Dat was het, punt. Bron: het ANP. Het kolommetje, niet meer dan vijftig woorden, herinner ik me, trof mij toen als donderslag bij heldere hemel. Nondeju! Worst, ham en gehakt, uitgerekend de vleessoorten die ik het meest eet en serveer, waren dus uiterst verdacht? Ik dacht mijn man, kroost en gasten altijd verantwoord eten te hebben voorgeschoteld. Blijk ik hen ineens te hebben blootgesteld aan gevaarlijke kost met mogelijk dodelijke afloop! Het maakte me erg ongerust. Hoeveel vlees moet je hoelang gegeten hebben voordat kanker toeslaat? Is het dan ook zo, dat in landen als Zuid-Afrika, Duitsland en de VS, waar men wel weg weet met braai, grote hompen vlees en hamburgers, substantieel meer darmkanker voorkomt? Mistroostig dacht ik aan toekomstige maaltijden. Worstloos verder leven met kale boerenkool? Nooit meer spaghetti bolognese? Welke worsten vleessoorten bedoelden deze kankerspecialisten precies? Ossenworst, rosbief of pekelvlees? Ik zag al campagnes van het Ministerie van Volksgezondheid opdoemen met leuzen als 'Wie is toch die man die zondag het vlees snijdt? Met daarachter het antwoord: 'Je vader, een serial killer'. Of billboards met de kreet 'Vlees mevrouw, u weet wel waarom niet!'. In supermarkten zag ik schalen voorverpakt vlees liggen, voorzien van witte stickers met rouwrand, vergezeld van slagzinnen als 'Gehakt is dodelijk' of 'Worst kan uw leven en dat van uw naasten ernstige schade toebrengen'. Daarop volgt dan de instelling van de 'vleesvrije horeca' met een beeldmerk van een doorgestreepte rookworst. Het werd in mijn hoofd steeds minder feestelijk.

De kortste definitie van humanistiek is dat zij een wetenschap is die zich bezighoudt met vraagstukken rond 'zingeving en humanisering'. Het is daarbij een normatieve wetenschap, een wetenschap met idealen. De humanistiek wil bijdragen aan 'een goed en zinvol leven in een rechtvaardige wereldsamenleving' voor ieder mens. Ze bestudeert aan de ene kant wat zo'n goed en zinvol leven dan is, hoe processen van zingeving en zinervaring verlopen, hoe men mensen die zich in een 'zingevingscrisis' bevinden het beste geholpen kunnen worden. Zin verwijst dan naar existentiële zin. Dat wat het leven 'te leven waard' maakt. Aan de andere kant bestudeert de humanistiek (de) samenleving(en) en alle structuren en processen die daarin een rol spelen om te zien waar in die structuren en processen het 'goede en zinvolle leven' in het geding is en probeert met inzichten en oplossingen te komen die hier wellicht verbetering in kunnen brengen. Dit alles doet zij geïnspireerd door het humanistische gedachtegoed, dat in Nederland in belangrijke mate is vormgegeven door Jaap van Praag. In het werk van Van Praag is de Tweede Wereldoorlog steeds een bron van reflectie geweest. Hij was van mening dat een dergelijke catastrofe voorkomen zou kunnen worden wanneer de bevolking meer 'geestelijk weerbaar' was tegen schadelijke ideologieën als het fascisme en het communisme. Voor Van Praag was het ontwikkelen van een duidelijke levensbeschouwing daarbij van essentieel belang. Van Praag was voor en na de oorlog actief in verschillende vredesorganisaties en nam een geweldloos standpunt in (Gasenbeek, 2011). Voor hem waren geweldloosheid, geestelijke weerbaarheid en levensbeschouwing onlosmakelijk met elkaar verbonden (Heijne, 2000). De humanistische levensbeschouwing was voor Van Praag de uitdrukking van zijn streven om tot een geweldloze levenshouding te komen, die was verbonden met eerbied voor het leven en de menselijke waardigheid. Opmerkelijk genoeg is in het hedendaagse humanisme de nadruk op geweldloosheid zo goed als verdwenen. Ook in de humanistiek komt het thema nauwelijks (expliciet) aan bod. Dit is des te opmerkelijker omdat in het moderne denken over geweldloosheid veel thema's uitgewerkt worden die ook in de humanistiek een belangrijke rol spelen. In beide staat, vanuit een waardegeladen perspectief, het streven naar een humane en rechtvaardige samenleving centraal waarin mensen een goed en zinvol leven kunnen leiden. In beide wordt de rol die levensbeschouwing in dit streven speelt benadrukt en wordt een verband gelegd tussen (processen van) zingeving en dat wat in de humanistiek 'humanisering' wordt genoemd: het doordenken en actief bevorderen van structuren in de samenleving die een goed en zinvol leven mogelijk maken. Wij zijn van mening dat de humanistiek en het moderne geweldloze denken belangrijke inzichten delen en kunnen uitwisselen.

Inleiding

'In het leslokaal mag niet worden gegeten of gedronken', 'Het is verboden een pet te dragen in het leslokaal', 'Telefoons zijn verboden'. Het is slechts een greep uit de enorme hoeveelheid regels in het onderwijs. Er zijn regels over aanwezigheid, samenwerking, lesvoorbereiding en omgangsvormen. Deze regels zijn vastgelegd in studentenstatuten, onderwijs- en examenreglementen (OER), en vaak treft men in een studiehandleiding ook nog een bijlage met regels aan. Het onderwijs streeft naar toegewijd studiegedrag en probeert dit middels regels te bereiken. En wie regels stelt, ontkomt er niet aan gebruik te maken van sancties als studenten de regels overtreden. Er volgt een straf, of de student wordt aangesproken op zijn gedrag. Aan die sancties kleven de nodige bezwaren. Uit divers psychologisch onderzoek is bekend dat straf negatieve bijwerkingen heeft. Zo roept straf dikwijls agressie op en de onrust die straf met zich meebrengt, kan leerprocessen blokkeren (Zimbardo, 2005, 222). Dezelfde negatieve bijwerkingen zijn van toepassing wanneer iemand op zijn gedrag wordt aangesproken. Hoewel een zogenaamde 'aanspreekcultuur' in het algemeen wordt gewaardeerd en zelfs gepropageerd, ben ik er geen voorstander van.

Inhoudsopgave
3 Ten geleide ¦ Pascal Leuvenink & Caroline Suransky
5 De Onderbuik van Nederland II: over angst voor immigranten, economische crisis en de Apocalyps ¦ Martien Schreurs
14 Onbehagen: een provocatie richting de lezer ¦ Pascal Leuvenink
17 De onderbuik bij politiek en besluit ¦ Paul Voestermans
24 Onzekerheid en onbehagen: waarom en wat nu? ¦ Eelke de Jong
33 Wat kunnen wij redelijkerwijs van elkaar verwachten? Interview met de Nationale Ombudsman Alex Brenninkmeijer ¦ Martien Schreurs & Pascal Leuvenink
40 De hyperkapitalistische leugenmaatschappij: een bron voor vrijheid, populisme, sentiment, hufterigheid en boze burgers ¦ Fons Elemans
49 Onderbuik, bij gebrek aan bovenbuik ¦ Klaas van Egmond
64 De wildheid van de onderbuik ¦ Heleen Rippen Theorie
68 De strijd om het Europese ideaal: Jürgen Habermas en de historische bestemming van Europa ¦ Fernando Suarez Müller
79 The trouble with Harry: pleidooi voor een modern humanisme ¦ Joep Dohmen
93 Geweldloosheid en humanisme ¦ Saskia van Goelst Meijer
97 Betrokkenheid op het niet-zelf: Zelfontplooiing vanuit een relationeel en geweldloos perspectief ¦ Carmen Schuhmann & Saskia van Goelst Meijer
100 Opvoeding als revolutionaire strategie: anarchisme, geweldloosheid en pedagogiek in Nederland (1900-1914) ¦ Vincent Stolk
119 Geweldloze communicatie in het hoger beroepsonderwijs ¦ Marjoleine Vosselman
129 Jurgen Slembrouck (red.) Onze waarden? Welke toekomst voor het humanisme? Jurgen Slembrouck (red.) Voorbij het atheïsme? Over de relatie tussen atheïsme en humanisme ¦ Bert Gasenbeek
133 Peter Derkx (2011) Humanisme, zinvol leven en nooit meer 'ouder worden'. Een levensbeschouwelijke visie op ingrijpende biomedisch-technologische levensverlenging ¦ Frits de Lange

Schrijven over onbehagen acht ik geen gemakkelijke opdracht. De verleiding is groot om dit fenomeen aan een algemene cultuurbeschouwing te onderwerpen. Om het vanuit een zekere distantie te bekijken en het sociaal-politiek te laten rond bewegen. Het intellectueel jongleren met 'pijn' gaat ons beter af, dan dat we er bij stil blijven staan. Onbehagen raakt ons allen, we bezitten het niet, wij worden er door bezeten. Op het niveau van de affecten is onbehagen verknoopt met gevoelens van angst, onrust, agitatie en rancune. Sentimenten die vaak in een directe of indirecte verwijzingsrelatie staan tot iets anders. Onbehagen is een geëffectueerde gemoedsgesteldheid, een contactfrustratie op het niveau van interactie, interpretatie en het handelen. De aard en inhoud van menselijk onbehagen verschuift, dooft uit of fixeert zich, afhankelijk van de wijze waarop een individu zich rekenschap weet te geven van de krachten die op hem inwerken, vooral deze krachten die ons psychosociaal onderwerpen en existentieel uitbuiten. Om deze reactieve krachtformaties op het spoor te komen, is vooraleerst een proces van 'doorwerking' nodig, van psychische arbeid in relatie tot geactualiseerde weerstanden. Een opdracht die niet lichtzinnig moet worden opgevat. Uw blik- en denkrichting zelf, maken namelijk intrinsiek onderdeel uit van het probleem.

In de samenleving is een algemeen gevoel van onbehagen ontstaan en wordt steeds luider uitdrukking gegeven aan 'onderbuikgevoelens'. De sterk zintuiglijke en egocentrische waarden van de 'onderbuik' domineren buiten proporties. Dat mag mijns inziens niemand verbazen. Zoals ik zal laten zien, markeert dit namelijk de voorspelbare overgang naar een volgende fase van de maatschappelijke ontwikkeling. Die volgende fase is wel tegelijkertijd de laatste fase, het voorlopige eindpunt van de ontwikkeling van de westerse cultuur. En in die laatste fase wordt het menselijke en maatschappelijke waardepatroon nu eenmaal sterk gekleurd door de waarden van 'onderbuik'. De Russisch-Amerikaanse socioloog Sorokin 1 kwam in het midden van de vorige eeuw al tot de conclusie dat het daarop moest uitlopen: 'individualisering, consumentisme en hedonisme, verlies van integriteit in alle categorieën van de samenleving, toenemende criminaliteit, vulgarisering en commercialisering'. Oorzaak en gevolg is de calculerende burger die er alleen nog maar op uit is, of er alleen nog maar op uit wordt gestuurd, om zijn vooral materiële behoeften maximaal te bevredigen. De moderne mens, zo stelt de socioloog Fukuyama 2, 'bekommert zich bovenal om zijn persoonlijke gezondheid en veiligheid, en is gepreoccupeerd met materieel gewin in een economische wereld die zich heeft toegelegd op de bevrediging van de talloze kleine behoeften van het lichaam'. De moderne westerse samenleving is een samenleving waarin materieel en fysiek comfort nog de enige doelstellingen zijn: 'onderbuikgevoelens' hebben de overhand.
Veel waarden die als 'algemeen menselijk' kunnen worden gezien, komen maar moeilijk tot ontwikkeling binnen dit type samenleving, met nadelige gevolgen voor zowel mens als maatschappij. Het gevoelde onbehagen wordt verklaard door het onbevredigd blijven van het geheel van de wezenlijke menselijke behoeften, in combinatie met de voortdurende en indringende overwaardering van materialisme en individualisme als slechts een onderdeel van die waarden en behoeften. Om het domineren van die 'onderbuikgevoelens' te begrijpen, zal dus in de eerste plaats duidelijk moeten worden hoe die meer zintuiglijke en egocentrische waarden zich verhouden tot de 'algemeen menselijke' waardeoriëntatie, als die al bestaat. Vervolgens zal dan moeten worden nagegaan hoe het komt dat die algemeen menselijke waarden op de achtergrond en de waarden van de 'onderbuik' op de voorgrond geraken. Zijn er in de filosofie en de geschiedenis van de afgelopen millennia geen aanknopingspunten te vinden voor dit vraagstuk, dat toch van alle tijden lijkt te zijn? En kan daaruit worden afgeleid hoe een dergelijke, wellicht minder wenselijke ontwikkeling kan worden voorkomen?

Inleiding

Volgens De sociale staat van Nederland 2011gaat het in ons land zeer goed. De gevolgen van vergrijzing vallen erg mee, de criminaliteit daalt en de arme Nederlanders zijn er de laatste jaren op vooruitgegaan (SCP, 2011). Toch is er ook een grote mate van angst en onbehagen. Die betreft dan vaker de maatschappij als geheel dan de persoonlijke omstandigheden: 'Met mij gaat het goed, maar verder is het niet veel.' Deze zorg over de maatschappelijke ontwikkelingen kan niet verklaard worden uit de feitelijke ontwikkelingen tot nu toe. Waar komt ze dan vandaan? Volgens Rob Bijl, samensteller van het rapport, kan dat voor een deel komen door het gevoel dat men geen grip op de ontwikkelingen heeft. Dit zou volgens hem vooral voor de laagopgeleiden gelden. Een andere oorzaak zou kunnen zijn dat men bang is voor de nabije toekomst. Men verwacht dat door de kredietcrisis en de Europese schuldencrisis het inkomen en de voorzieningen minder worden. Op den duur zouden deze ontwikkelingen ook het vertrouwen in de samenleving kunnen aantasten (Spiering, 2011).
In dit artikel sluit ik me voor een belangrijk deel bij deze redenering aan. Ik wil de huidige onvrede als een angst, een onzekerheid, typeren.

Anarchisten hebben in Nederland een belangrijke rol gespeeld in de verspreiding van het geweldloze gedachtegoed. Ze ambieerden een maatschappij waarin mensen in natuurlijke harmonie met elkaar samenleefden, zonder dat er gezaghebbers nodig waren om een kunstmatige harmonie af te dwingen. Dit artikel zoomt in op een van de strategieën die anarchisten aan het begin van de twintigste eeuw wilden gebruiken om hun heilstaat te realiseren: de opvoeding van het kind. Op basis van brochures en publicaties in anarchistische tijdschriften in de periode 1900-1914 wordt in dit artikel onderscheid gemaakt tussen de opvattingen over opvoeding van twee anarchistische groepen, die representatief zijn voor twee vormen van vredesopvoeding die in dit artikel worden onderscheiden. De eerste vorm laat zich kenmerken door het hanteren van geweldloosheid als opvoedingsbeginsel en komt voor op de Humanitaire School te Laren van de christen-anarchisten. De tweede vorm ziet een rol weggelegd voor kinderen in de realisering van de geweldloze maatschappij, maar wil geweld daarbij niet uitsluiten. Deze vorm kenmerkt de pedagogiek van sociaal-anarchisten en antimilitaristen. Door het in kaart brengen van de twee vormen van vredesopvoeding aan de hand van deze twee anarchistische groepen wil dit artikel een bijdrage leveren aan het begrip van geweldloosheid aan het begin van de twintigste eeuw.

Recensie

Dit tweede nummer van het Tijdschrift voor Humanistiek in 2012 opent met het dossier De Onderbuik van Nederland II. In deze bijdragen staat het onbehagen in de samenleving centraal, belicht vanuit diverse invalshoeken. Er worden kwesties aangesneden die voor velen herkenbaar zijn, zoals de angst voor de afbraak van de nationale cultuur, de zorgen over de economische crisis en de verontrusting over de vernietiging van onze natuurlijke leefomgeving. De zes artikelen komen voort uit een gelijknamig symposium dat gehouden werd op de Universiteit voor Humanistiek op 10 juni 2011. Zij bouwen voort op het initiatief dat Martien Schreurs, Pascal Leuvenink en Lude Braakman samen met het Kosmopolis Instituut in 2010 gestart zijn om het onbehagen in de samenleving humanistiek te doordenken. In een aparte inleiding gaat redacteur Martien Schreurs dieper in op de achtergrond en inhoud van het dossier.


In het verlengde van dit dossier staat ook de column van onze nieuwe columniste Heleen Rippen, getiteld De wildheid van de onderbuik. Naar aanleiding van een gratis ansichtkaart van de Maag Lever Darm Stichting - met de tekst Volg jij je onderbuikgevoel? behandelt Rippen op amusante wijze de onderbuik als zetel van vertering en uitscheiding. In het tweede deel van haar column trekt ze deze functie van de onderbuik door op de hedendaagse twit-tercratie binnen media en politiek - waarin de onmiddellijke afscheiding van meningen en opinies domineert. Na de column van Heleen Rippen volgen twee theoretische verhandelingen. Fernando Suérez Müller bespreekt in zijn artikel De strijd om het Europese ideaal: Jürgen Habermas en de historische bestemming van Europa het gedachtegoed van de late Habermas. Hij laat daarin zien dat Habermas een toenemende betrokkenheid heeft gekregen op thema's als globalisering en de toekomst van Europa. Deze thema's blijven in zijn laatste boeken centraal staan. Suarez-Müller beargumenteert in dit artikel dat deze verschuiving van thematiek niet geheel toevallig is, maar in het verlengde ligt van het indachtige civilisatieproces waarmee Habermas in de jaren zeventig reeds startte. De tweede verhandeling is van de hand van Joep Dohmen. In het artikel The trouble with Harry: pleidooi voor een modern humanisme uit hij voor het eerst zijn kritiek op het gedachtegoed van zijn collega en vriend Harry Kunneman. Aanleiding hiervoor is zijn samen met Caroline Suransky geschreven bijdrage Humanisme en kosmopolitisme: een kritisch perspectief (Tijdschrift voor Humanistiek, 47, 37-56). Dohmen concentreert zich in zijn bijdrage op de tegenstelling tussen het kritische humanisme van Kunneman en het moderne humanisme dat hij zelf voorstaat. In de ogen van Dohmen slaat Kunnemans weergave van en kritiek op het moderne humanisme de plank behoorlijk mis. Dohmen wil laten zien dat de visie van Kunneman op belangrijke punten inconsistent is en dat het kritische humanisme een geloofwaardig concept van actorschap mist om vanuit verder te denken. Na het artikel van Dohmen leidt Saskia van Goelst Meijer het tweede dossier in, getiteld Humanisme en geweldloosheid. In dit dossier zijn drie bijdragen opgenomen waarin de relatie tussen geweldloosheid en humanisme vanuit verschillende perspectieven belicht wordt. In het hedendaagse humanisme is de nadruk op geweldloosheid zo goed als verdwenen, zo betoogt van Goelst Meijer in haar introductie. Het thema komt nauwelijks (expliciet) nog aan bod. Dit vindt zij opmerkelijk, daar in het moderne denken over geweldloosheid veel thema's uitgewerkt worden die ook in het humanisme als levensbeschouwing een belangrijke rol spelen. De auteurs vinden het daarom van belang om de geweldloze wortels van het humanisme en de humanistieke wetenschap te onderzoeken en te vertalen naar de hedendaagse werkelijkheid. Via dit dossier beogen zij de intrinsieke band tussen humanisme en geweldloosheid weer op de kaart te zetten. Het nummer sluit af met twee recensies van Bert Gasenbeek en Frits de Lange. Gasenbeek bespreekt twee bundels onder redactie van J. Slembrouck waarin de toekomst van het humanisme en de relatie tussen atheïsme en humanisme centraal staan. De lezers die hun eigen positie ten opzichte van deze beide vraagstukken verder willen aanscherpen of verdiepen, vinden bij Gasenbeek meerdere aanknopingspunten. Als laatste bespreekt Frits de Lange het nieuwe boek van Peter Derkx (2011) Humanisme, zinvol leven en nooit meer 'ouder worden'. Een levensbeschouwelijke visie op ingrijpende bio-medisch-technologische levensverlenging. Het boek van Derkx steunt, aldus de Lange, op twee vragen: wat is Humanisme? En: welk standpunt neem je in, inzake biotechnologische levensverlenging vanuit een humanistische levensbeschouwing? Frits de Lange blikt in zijn recensie vooruit op de geformuleerde antwoorden.

'Eeuwenlang zijn we ervan overtuigd geweest dat er tussen onze ethiek, onze persoonlijke ethiek, ons dagelijks leven enerzijds en de grote politiek, sociale en economische structuren anderzijds, bepaalde relaties bestonden die men kon analyseren. We hebben altijd gedacht dat we in ons seksuele leven of gezinsleven bijvoorbeeld, nooit iets zouden kunnen veranderen zonder onze economie, onze democratie, de wereld op hun kop te zetten. Ik denk dat we af moeten van het idee dat er een noodzakelijke band bestaat tussen ethiek en de sociale, economische of politieke structuren. (Michel Foucault in gesprek, 1985/1983, 64)

Thematiek: Onbehagen

U bent sinds oktober 2005 onze Nationale ombudsman. Op 18 januari 2011 bent u benoemd voor een tweede ambtstermijn van zes jaar. U heeft ondertussen al vele (klacht)zaken behandeld. In dit interview staat het thema onbehagen centraal. Welke connotaties of associaties roept deze thematiek op in relatie tot uw professionele praktijk?