Waardenwerk 2017-69

Als de taal de ziel is van de identiteit, en dat is ze, en als reflectie de ziel is van de taal, en dat is ze, dan is uiteindelijk reflectie datgene waar het voortbestaan van de eigen cultuur mee staat of valt. Deze gedachte is de afgelopen jaren deerlijk gemist, alleen al bij de discussies over Europa. Ze is gemist in heel ons ontredderde continent.
Dat is terug te zien in het narratief van het isolement. In rechts conservatieve kringen bestaat het diepe geloof dat niets met elkaar in contact staat; dat zijn denkbeelden die heel prettig zijn als je wilt baden in hebzucht, hyperkapitalisme, egoïsme en het uitwonen van de aarde.

Hoe benader je als botanisch filosoof het vraagstuk van plantaardige intelligentie? Een filosoof beschikt immers over een bescheiden instrumentarium om deze vraag te lijf te gaan. Toch is er een denkinstrument in de wijsgerige gereedschapskist dat wellicht uitkomst biedt: het gedachte-experiment. Hoewel dit denkgerei niet zal leiden tot geen bevredigend antwoord op de vraag of er sprake is van plantaardige intelligentie, stelt het de lezer in staat om de kwestie vanuit een nieuw licht te bezien.

In mijn werk als arts voor de Levenseindekliniek kom ik veel misverstanden tegen over euthanasie en hulp bij zelfdoding. Niet alleen bij patiënten en hun familie, maar ook bij hulpverleners. Ik schreef er een boek over.
In oktober 2016 verscheen Slotakkoord, 15 misverstanden over euthanasie en hulp bij zelfdoding.
In dit boek ontrafel ik in vijftien hoofdstukken evenzovele misverstanden. Vrijwel elk hoofdstuk begint met een beschrijving van een patiënt. Zo ontstaat een verrassend en persoonlijk inkijkje in de huidige euthanasiepraktijk: Hoe ziet het lijden van iemand met een beginnende dementie of met een psychiatrische aandoening eruit? Kunnen deze mensen geholpen worden? Voldoet hun verzoek aan de eisen die de wet stelt?

Iedereen wil goed leven, maar als het einde toch onvermijdelijk nadert, dan (ook) bij voorkeur een goede dood. Maar wanneer is sterven goed te noemen. Als het onontkoombaar vanzelf gaat, zonder te veel lijden? Maar als het niet onontkoombaar vanzelf gaat, en er (veel) te veel lijden is? Eu-thanatos, eu-thanasie.
Sterven zou ook goed zijn wanneer verder goed leven niet meer mogelijk is of niet meer hoeft: het leven zou in het laatste geval dan voltooid mogen heten. Wat is echter goed leven en wanneer zou dat niet meer haalbaar of niet meer wenselijk zijn? Wie kan en mag daarover oordelen?

Hier worden het boek van Wouter Kusters Filosofie van de waanzin. Fundamentele en grensoverschrijdende inzichten en dat van Daniel Strassberg Der Wahnsinn der Philosophie. Verrückte Vernunft von Plato bis Deleuze, beide in 2014 verschenen, naast en tegenover elkaar geplaatst. In beide boeken wordt het innerlijke verband tussen waanzin en filosofie onderzocht en verschillend geschetst.
Valt er een zinvolle verbinding te leggen tussen filosofie en waanzin? En wat is waanzin?
Waanzin is in zekere zin van alle tijden, want altijd zijn er mensen geweest die, naar het idee van de omgeving of naar eigen besef, in verwarring waren, verward waren, ingevingen kregen, extatische ervaringen meldden, in tongen spraken, bezeten waren door een geest. Elke tijd had daarvoor vaak een eigen term (bij voorbeeld ‘demoon’) en de term waanzin geeft wel een goede samenvatting hiervan.

Vorig jaar 21 oktober 2016 organiseerde de Stichting Psychiatrie en Filosofie in Utrecht een symposium naar aanleiding van en geïnspireerd door twee markante prijswinnende publicaties, beide in 2014, over het thema Filosofie & Waanzin.
Het gaat om Wouter Kusters’ magnum opus Filosofie van de waanzin, en Der Wahnsinn der Philosophie van de Zwitserse psychiater, psychoanalyticus en filosoof Daniel Strassberg.
Strassberg hield in Utrecht een lezing Madness and infinity en leidde een workshop over teksten van Plato en Giordano Bruno, waarin de verhouding tussen filosofie en waanzin mede aan de orde komt.

Interview met Daniel Strassberg

Het onderstaande interview afgenomen door Peter Schneider (I) verscheen oorspronkelijk in ‘Die Tageszeitung’ van 5 februari 2014 (vertaling Wouter Kusters) Daniel Strassberg laat zien hoe het irrationele zich altijd al midden in de rede heeft bevonden. Veel filosofen zijn zelf aan een waanzinnig soort denken ten prooi gevallen.

De verhouding tussen humanisme en islam staat in het maatschappelijk debat weer volop in de belangstelling. De negatief-kritische stem is daarin dominant. De meeste opiniemakers en politici beschouwen de islam als een anti-humanistische religie. De islam zou namelijk lijnrecht staan tegenover humanistische waarden als rechtvaardigheid, democratie, gender en lhbti gelijkheid, autonomie en vrijheid van meningsuiting (Ljamai, A., 2015a). De groei van het populisme in diverse westerse landen en de recente terroristische aanslagen in Europa hebben de verhoudingen tussen moslims en niet-moslims in het westen verslechterd. In de ogen van veel westerse burgers is de islam een gewelddadige religie die de vrijheid van moslims en anderen ontneemt (Ljamai, A., 2015a). Maar klopt dat beeld wel? Is de islam anti-humanistisch en gewelddadig, en is er per definitie geen dialoog mogelijk tussen islam en humanisme? Om deze vraag te beantwoorden zal in dit artikel eerst ingaan op het negatieve islambeeld dat heerst in het westen. Vervolgens laat ik zien met het werk van drie moslimfilosofen in de renaissance dat er zich wel degelijke humanistische aspecten in het islamitisch denken bevinden, ondanks de duidelijke verschillen tussen humanisme en islam. Om ten slotte de hoofdvraag te beantwoorden of, en hoe, een dialoog tussen

Sinds de zaak-Chabot in 1994 is er veel aandacht voor hulp bij zelfdoding in de psychiatrie.
De (internationale) maatschappelijke en wetenschappelijke discussie laat zien dat er nog steeds geen consensus bestaat over het toestaan hiervan, onder welke voorwaarden, en welke patiënten hiervoor aanmerking komen.
1 Feit is dat in Nederland hulp bij zelfdoding voor psychiatrisch onder bepaalde wettelijke criteria is toegestaan, en dat het aantal gevallen elk jaar stijgt.2 Elke vijf jaar wordt er onaf hankelijk onderzoek verricht naar hoe de Wet Toetsing Levensbeëindiging op verzoek en hulp bij zelfdoding (Wtl) functioneert, resulterend in een omvangrijk evaluatierapport. Gezien de actualiteit van het thema en de stijging in het aantal gevallen is er in de onlangs uitgekomen derde wetsevaluatie specifieke aandacht voor hulp bij zelfdoding in de psychiatrie.3 In het kader hiervan is er kwantitatief onderzoek gedaan onder 500 psychiaters in Nederland en een reeks diepte-interviews met 16 psychiaters die werkzaam zijn in GGZ-instellingen, Stichting de Levenseindekliniek, universitaire centra of een eigen praktijk. In dit artikel wordt verslag gedaan van de belangrijkste bevindingen die zijn voortgekomen uit dit kwalitatief onderzoek en beschrijft de diversiteit aan opvattingen ten aanzien van hulp bij zelfdoding in de psychiatrie. Er zal in hoofdlijnen worden weergegeven wat de verschillende posities waren, welke argumenten hiervoor werden aangedragen en er zal besloten

Voorwoord

Deze geschreven tekst is gebaseerd op een gesproken lezing van mij over filosofie en waanzin. Het voordeel van een leestekst boven een gesproken versie ligt er voor de lezer in dat hij/zij zinnen, alinea’s of hele paragrafen kan overslaan, wat de auteur de mogelijkheid biedt om meer van zijn eigen onsamenhangende hersenspinsels te tonen, erop vertrouwend dat de lezer zelf zijn weg vindt door de tekst. In een gesproken tekst liggen dergelijke uitweidingen minder voor de hand, want je overvalt je luisterend publiek met tierelantijnen waar het misschien niet op zit te wachten. De minimale taak van een spreker is ervoor te zorgen dat het publiek niet voortijdig af haakt en niet in slaap valt of wegloopt. De presentatiewijze, de dichtheid, eenheid en meeslependheid van een gesproken tekst is anders dan die van een geschreven tekst. Een tekst op papier heeft daarentegen als nadeel dat deze een hoge mate van coherentie en innerlijke verwevenheid dient te hebben, waar een gesproken tekst heel wel zonder kan. Bij deze laatste valt immers weinig ‘nog even terug te bladeren’, of ‘te controleren’.

WK: ‘Mijn doel is niet om de psychose te verklaren, te voorspellen of te beheersen, maar om deze te begrijpen en er voor het nietwaanzinnige leven lering uit te trekken. De psychiatrie kent een lange traditie in het pogen om patiënten te begrijpen. Denk aan de klassieke gevalsbeschrijvingen uit de eerste helft van de 20e eeuw. Die traditie verdwijnt helaas en de waarde van gevalsbeschrijvingen wordt onderschat. Het is heden ten dage knap lastig om een goede en inzichtelijke gevalsbeschrijving gepubliceerd te krijgen in een wetenschappelijk tijdschrift. Mijn boek is, naast veel andere dingen, ook een poging tot herwaardering van de gevalsbeschrijving.’

De Nederlandse Vereniging voor een Vrijwillig Levenseinde (NVVE) is een bekende en ook gerespecteerde organisatie. Minder bekend is dat zij een actieve Jongerenafdeling afdeling heeft. NVVE Jongeren zet zich in voor bewustwording over de vraagstukken die spelen bij Jongeren en euthanasie. Wat zeker nodig is, nu de aandacht voor vraagstukken van vrijwillig levenseinde vooral op
ouderen gericht is. Zoals de brochure van NVVE Jongeren stelt: ‘Euthanasie en jongeren is geen vanzelfsprekende combinatie. Als je jong bent schrikken mensen zich dood als je over euthanasie begint …’. De NVVE jongeren is VAN en VOOR jongeren en werkt op een eigentijdse manier. Tijd voor een kennismaking.

Er bestaat een op het eerste gezicht oppervlakkige analogie tussen tijd en waanzin die de naam draagt van Sint Augustinus – de kerkvader, theoloog en filosoof uit de vierde eeuw na Christus. Als deze zich in zijn Bekentenissen over de vraag buigt, wat tijd is, merkt hij op dat ‘wanneer maar niemand het me vraagt, ik het weet; maar wanneer iemand me vraagt het uit te leggen, ik het niet weet.’ Vervangen we in Augustinus’ vraag nu ‘tijd’ door ‘waanzin’, dan kan ons niet ontgaan dat de erop volgende verzuchting niets aan waarheid inboet. Tijd en waanzin zijn beide grensfenomenen die zich beide wezenlijk tegen al onze pogingen verzetten om ze in begrippen te vangen. De grens waarvan? Die van het discursieve denken en kennen, van de rede zelf. Dat maakt waanzin tot een probleem van de rede: een filosofisch probleem.

De actuele maatschappelijke discussie rondom euthanasie richt zich op de groep ouderen die hun leven voltooid achten en die nu niet binnen de kaders van de huidige euthanasiewetgeving valt. In die discussie wordt aandacht gevraagd voor een mogelijke aanpassing van de euthanasiewetgeving maar ook voor het verbeteren van kwaliteit van leven en de zorg rondom de ouderen die `klaar met leven’ zijn. Maar wat als je niet oud bent en toch klaar met leven bent? Wat als voor jou je leven een ondraaglijk lijden betekent, zelfs als je nog maar twintig of dertig jaar bent? Hoe vinden jongeren, hun naasten en zorgverleners elkaar in de zorg rondom een dergelijk levensvraagstuk? En hoe ziet die zorg er dan uit?

Het boek Blijf de aarde trouw van Henk Manschot bestaat uit twee delen die verschillend maar zeer nauw verwant zijn: het eerste deel gaat over Nietzsche, die gelezen wordt tegen de achtergrond van de ecologische crisis; het tweede deel gaat over wat ons te doen staat inzake die ecologische crisis en beantwoordt die vraag in gesprek met Nietzsche.

Het eerste deel bevat een originele en opmerkelijke presentatie van Nietzsche in drie stappen: eerst wordt beschreven hoe Nietzsches filosofie zich ontwikkelt in nauwe samenhang met de natuur waarin hij doorgaans verblijft: de bergen, de zee en vooral de dieren die hij daar ziet (of verzint). Vervolgens staat de metafoor van de stofwisseling tussen mens en omgeving centraal en de betekenis die dat heeft voor een stijl van leven en voor culturen. En ten derde wordt Nietzsches boek Also sprach Zarathustra in een theatrale setting gepresenteerd als ‘bewijs’ van hoe zich in Nietzsches denken een transformatie zou voltrekken naar een manier van leven waarin de aarde centraal staat.
Je kunt op veel manieren over Nietzsche schrijven, maar om dat goed te doen, moet je (volgens mij althans) tenminste aan een aantal voorwaarden voldoen. Het boek van Henk Manschot doet dat bijna steeds op een voorbeeldige manier.

(1) Over coherentie

In mijn tekst over filosofie en waanzin, In de ban van de omtrekkende beweging (in dit nummer), heb ik geprobeerd zin, samenhang of coherentie aan te brengen. Is dit streven naar coherentie en orde de filosofische boventoon, die een waanzinnige ondertoon van dreigende incoherentie en chaos beheerst, onderdrukt of ‘in het gareel’ brengt? In dat geval zou deze tekst passen bij de gedachtegang van Strassberg (2014: 9 e.v.), volgens wie filosofie de rede, de orde en het streven naar totaliteit vertegenwoordigt en de waanzin de redeloosheid, de chaos, en het streven naar oneindigheid. Echter, mijn opvatting van de verhouding tussen filosofie en waanzin verschilt hierin wezenlijk van die van Strassberg (verg. Antoine Mooijs bespreking in dit nummer); zowel in filosofie als in waanzin spelen de twee strevingen: een verlangen naar orde, systeem en vastigheid én een verlangen naar chaos, oneindigheid en fluïditeit (zie mijn boek Filosofie van de waanzin, 2014, o.a. p.665).
Daardoor blijft de vraag of een gedachte, een expressie of een tekst (*deze* tekst) tot de filosofie of tot de waanzin behoort een open vraag, die niet eensluidend of afdoende kan worden beantwoord door naar de mate van orde, redelijkheid of coherentie te kijken.

Jeannette Croonen schreef samen met Carine de Vries het boek ‘De strijd voorbij. Euthanasie in de psychiatrie’. Beiden verloren een kind, voor wie de zelfgekozen dood de enige uitweg was uit een leven dat ze niet meer wilden leven. Er bleek geen middel, geen therapie beschikbaar om Monique en Tjeerd te genezen en weg te houden van hun fatale besluit.

1. Zin in de toekomst : hoe zou de politie een voorbeeld kunnen zijn?

Dat we leven in een onzekere samenleving is geen nieuws. Vermoedelijk zal die onzekerheid op economisch, cultureel, politiek en moreel vlak (voorlopig?) ook niet afnemen.
De globale ontwikkelingen laten zich niet plannen of sturen. Ver van mijn bed bestaat niet meer, het globale is lokaal. De wereld in de wijk. Het web kent tijd, noch plaats. Dat is spannend en brengt spanning. De ervaren kwetsbaarheid neemt toe. De onzekerheid kan het samenleven met verschillen onder druk zetten en doet dat ook, hier en daar. De ander wordt dan ervaren als een bedreiging. De opgave waar we als samenleving voor staan is niet om de onzekerheid te ontkennen of te suggereren die makkelijk weg te kunnen nemen, maar om te verbinden aan een hoopvol en uitnodigend perspectief. Voor eenieder. De vraag om zo’n perspectief, om een ‘nieuw verhaal’ klinkt op veel plaatsen. Wie willen we zijn, vraagt Bas Heijne.

Dit zomernummer van Waardenwerk biedt wederom een breed scala van analyses en beschouwingen, variërend van euthanasie bij jongeren en de verhouding tussen filosofie en waanzin, tot het debat over humanisme en Islam, die oriëntatie bieden op de zoektocht waar het ons om gaat: het bevorderen van werk dat deugt en deugd doet met het oog op een meer rechtvaardige en duurzame samenleving.

Bij de denkers van wie het werk inspirerend en maatgevend is voor de theorie en praktijk van normatieve professionalisering, kan Richard Sennett niet ontbreken en in de werkgroep Normatieve Professionalisering hebben we met name aandacht besteed aan zijn De Ambachtsman. De mens als maker (2008); en dat boek staat in dit artikel centraal. Van beroep ben ik cultureel werker en met dat vak houd ik me al zo’n vijfenveertig jaar bezig (zowel theoretisch als praktisch), waarbij het accent ligt op de theorievorming en methodiekontwikkeling. Daarbij was en is het werk van Oskar Negt (1934) een belangrijke oriëntatie; ten behoeve van de politieke vorming en het leren van democratie besteedt hij aandacht aan de verbindingen tussen (alledaagse) ervaringen en politiek handelen, tussen cultuur en arbeid, tussen verstand en zintuigen, tussen arbeid, politiek en moraal (zie onder andere: Cultuur als akkerbouw der zinnen (1993). In Geschichte und Eigensinn (1981) ontwikkelt hij samen met Alexander Kluge een politieke economie van de arbeidsvermogens en steeds is de wereld van de arbeid en van de werkende mensen een belangrijk onderwerp.