Waardenwerk 2013-5455

Utrecht, 2 november 2013

Geachte heer De Wit, beste Theo,

Via de redactie van het tijdschrift 'Waardenwerk' ben ik gevraagd of ik wilde reageren op een artikel van jouw hand, getiteld 'Geestelijke weerbaarheid in het werken met gedetineerden'. Ik doe dat met plezier, temeer omdat je artikel me zeer geboeid heeft en ik het erin aan de orde gestelde onderwerp van groot belang vind. Ik schrijf je een brief, omdat dat het beste past bij mijn nogal verwilderde manier van denken. Een brief geeft me de benodigde ruimte om hier en daar te kunnen verspringen en associëren. In de brief tutoyeer ik je omdat we elkaar ook kennen. Ik hoop dat het je niet stoort.

Als gast van het Nederlandse tv-programma College Tour (19 september 2013), met zijn meestal instemmende publiek van studenten, presenteerde Frans de Waal in een notendop zijn visie op de mens. Apen zijn we voor 98,5 procent, aldus De Waal. De laatste 1,5 procent, het verschil tussen mens en aap dus, bestaat uit ons taalvermogen: taal is menselijk. Maar die laatste 1,5 procent maakt volgens De Waal niet zo veel uit voor ons gedrag. Wel kunnen we ons verplaatsen dankzij taal over enorme afstanden in tijd en ruimte, door te lezen, maar over de hele linie zijn we eigenlijk te observeren en te duiden als chimpansees of andere primaten. En het leuke is dat die ook moraal blijken te hebben: recent onderzoek wijst uit dat apen ook aan anderen denken, en niet alleen aan zichzelf. Op 17e eeuwse filosofen als Thomas Hobbes gebaseerde ideeën als zou de mens primair gericht zijn op eigenbelang kunnen dus op de helling. Dat mensen sociale wezens zijn, begaan met en betrokken op elkaar, zien we aan onze wortels: de mensapen.

Als gelovige en theoloog ben ik gewend opvattingen toegeschreven te krijgen die ik helemaal niet heb. Toen medestudenten van mijn dochter, die biologie studeerde, ontdekten dat haar vader theoloog was, meenden nogal wat van hen dat wij voortdurend onenigheid hadden over Darwin en de evolutietheorie. Blijkbaar wisten zij niet dat het creationistisch anti-Darwinisme een typisch protestants verschijnsel is dat bovendien in hoge mate een sociale, en geen religieuze achtergrond heeft. Toen zij hun bachelor behaalden gaf ik mijn dochter en een stel van haar vriendinnen het fascinerende boek Darwins kladjes van de Vlaamse anglist Dirk Van Hulle cadeau. Daarin wordt inzichtelijk hoe Darwins strijd om zijn visie op evolutie goed geformuleerd te krijgen, in tal van opzichten verbonden was met het debat over de interpretatie van de wereld in de Victoriaanse literatuur. Mijn hoop was dat zij zouden gaan inzien dat ook natuurwetenschap onderdeel is van de cultuur en daarom beïnvloed wordt door visies op de wereld, en zelf op zijn beurt wereldvisies beïnvloedt. Een wereldbeeld berust nooit uitsluitend op wetenschappelijk onderzoek, omdat het mede wordt beïnvloed door onze eigen visie op ons eigen leven. Het gaat ook over ons.

Op 13 juli stond het bericht in de Volkskrant dat de campagne van het Anthony van Leeuwenhoek ziekenhuis was geflopt. De toch niet geringe belofte om binnen 20 jaar van 90% van de kankers chronische ziektes te maken, bleek niet aan te slaan. 'Te genuanceerd', analyseerde een hoogleraar filantropische studies. Maar vergelijk de beloften van het Anthonie van Leeuwenhoek eens met het volgende commentaar. Aan het woord is een borstkankerpatiënte die reageert op het werk van de organisatie Pink Ribbon. Pink Ribbon zegt zich in te zetten voor de kwaliteit van leven van mensen met kanker. Dat lijkt een heel goed idee als kanker een chronische ziekte wordt. Maar deze patiënte denkt heel anders over wat er zou moeten gebeuren.

De Erasmusprijs 2013 is toegekend aan Jürgen Habermas uit erkenning voor diens niet aflatende inspanningen voor een democratisch Europa. In aanloop naar de feestelijke uitreiking op 6 november is onder redactie van Paul Schnabel een bundel samengesteld met als titel Jürgen Habermas - Een toekomst voor Europa1 Het betreft een door Jabik Veenbaas naar het Nederlands vertaalde collectie van interviews met, en krantenartikelen en opstellen van de Duitse meester zelf. Hoewel beslist geen lichte kost hoopt Stichting Premium Erasmianum met deze bundel een breder publiek te interesseren voor Habermas' denkbeelden betreffende de 'Europese Unie' (EU). Deze collectie opstellen —en interviews zal echter ook menigeen verrassen die goed op de hoogte is van streng academische klassiekers als Erkenntnis und Interesse, Theorie des Kommunikativen Handelns, of Faktizitat und Geltung. De Habermas die zich sinds de val van de muur en de Duitse hereniging via talloze interviews en geschriften in het debat over de EU en de toekomst van Europa is gaan mengen, is een praktisch geëngageerde, zo niet gepassioneerde Habermas die de retoriek van de publicistische straatvechter niet schuwt.

Een golf van opluchting gaat door de zaal wanneer het olifantenkalf eindelijk uit de greppel met drijfzand de oever op weet te klauteren. Het publiek van primatoloog Frans de Waal, dat voor de lezing over zijn nieuwe boek is gekomen, heeft zojuist ademloos gekeken naar de pogingen van een aantal volwassen olifanten om een kalf uit hun kudde van de verdrinkingsdood te redden.1

Met de getoonde video wil De Waal laten zien dat sommige zoogdieren niet alleen beschikken over empathische vermogens, maar elkaar ook gerichte hulp bieden die vraagt om het onderdrukken van hun primaire impulsen. De olifanten beginnen niet in paniek aan het kalf te trekken, maar zakken door hun voorpoten en 'bouwen' in een vernuftige samenwerking een soort heuveltje van zand dat het kalf houvast biedt.

In het vorige nummer van Waardenwerk (2013, nr. 53) stonden enkele heel interessante artikelen over emoties. Zo verdedigt Sabine Roeser in haar bijdrage de rol van emoties in discussies over risico's van technologie - tegen een dominante meer rationele benadering van risico's in onze samenleving. Uitgangspunt van haar pleidooi is het informatieve gehalte van emoties, dat sinds de cognitieve wending in de emotietheorieën in de jaren 1950 en 1960 prominent is. Cognitieve theorieën benadrukken dat emoties een vorm van kennen zijn, tegenover een lange traditie van opvattingen die emoties als irrationeel beschouwde ('verstand versus gevoel'). Het artikel van Cor van der Weele is voorzichtiger waar het gaat om de cognitieve betekenis van emoties. Zij wijst op het verschijnsel affective ignorance: het wegkijken van wat we liever niet willen zien, of bij emoties: het ongevoelig blijven voor wat onaangenaam, complex, verstorend of anderszins onwenselijk is. Veronica Vasterling bekritiseert in haar bijdrage het even optimistische als naïeve cognitieve standpunt van Martha Nussbaum over emoties. Heleen Pott, tenslotte, is nog kritischer ten aanzien van het cognitieve karakter van emoties. Zij laat zien dat cognitivisten emoties reduceren tot gepaste en verstandige reacties, waarbij de lichamelijke gesitueerdheid van emoties geheel uit de theorie verdwijnt.

'Op 11 september is de spanning tussen seculiere samenleving en religie... geëxplodeerd', zei de Duitse filosoof en sociaaltheoreticus Jürgen Habermas op 14 oktober 2001. Hij nam op die datum de vredesprijs van de Duitse boekhandel in ontvangst en had bij deze gelegenheid eigenlijk zullen spreken over gentechnologie, maar de 'deprimerende actualiteit van de dag' had hem naar zijn besef de keuze van het thema uit handen geslagen. Net terug uit de Verenigde Staten wilde hij echter naar eigen zeggen niet toegeven aan de verleiding om met de John Waynes onder te intellectuelen te wedijveren om het snelste schot vanuit de heup. Iets meer dan een maand na Nine Eleven brak hij er op hoogst opmerkelijke wijze een lans voor dat westerse publieke intellectuelen zich opnieuw zouden buigen over de verhouding tussen religie en publiek domein, tussen geloof en weten.1

In de jaren zestig was ik een schooljongen en de Fransman Cohn-Bendit was een van de woord- en aanvoerders van de antiautoritaire revolte. De culturele revolutie van de sixties werd voltrokken door de kinderen geboren in of vlak na de oorlog, de generatie boven mij. Maar begin jaren zeventig kon ik als school-activist en zoon van een autoritaire vader in het opstandige Amsterdam alsnog een aardig partijtje meeblazen. De politie was in die tijd niet onze allergrootste tegenstander, maar wel een boeman: zij was immers de vaak gewelddadige beschermer van de autoriteiten en daarmee de tegenstander van vrijheid en anarchie.

De 'alliantie' tussen tiener- en jonge moeders en professionals moet centraal staan in de begeleiding, stelt Nelleke Westerveld. De alliantie richt zich daarbij op sociale verbondenheid en de overeengekomen doelen en taken in de begeleiding. Ook moet de opvang van korte duur zijn. Tiener- en jonge moeders hebben meer baat bij het zelfstandig wonen in de wijk, dan in groepsverband in de opvang.


Dit artikel zoomt in op de wereld van tiener- en jonge moeders en de begeleiding die ze nodig hebben. Allereerst komt het profiel van deze doelgroep aan bod. Het blijkt dat de overgrote meerderheid van deze jonge moeders zwervend is (geweest). De praktijk wijst verder uit dat een groep van deze tiener- en jonge moeders problemen ervaart in de opvang en begeleiding. En vervolgens voortijdig en negatief uitstroomt. De gemeente Utrecht herkent dit probleem en verwoordt dit in een nota voor zwerfjongeren als volgt: 'Een deel van de jongeren lijkt niet geschikt of gemotiveerd voor een grootschalige voorziening, bijvoorbeeld omdat ze zich moeten houden aan huisregels. ... Jongeren die niet goed passen in een grootschalige voorziening zijn die jongeren die door het groepsproces negatief gestuurd en beïnvloed worden. Soms worden zij vroegtijdig uitgezet omdat de huisregels overtreden zijn, zij agressief gedrag vertonen of omdat de veiligheid van bewoners/ medewerkers in het geding is' (Dienst Maatschappelijke Ontwikkeling 2008, 23). Terwijl tiener- en jonge moeders aan de ene kant opvang en begeleiding nodig hebben, blijkt tegelijkertijd dat deze opvang en begeleiding niet toereikend is. Om dit spanningsveld te onderzoeken gaat dit artikel in op de centrale vraag 'wat hebben tiener- en jonge moeders nodig aan opvang en begeleiding, wat werkt wel en wat niet?'

Terbeschikkingstelling (tbs) ligt de laatste tijd onder vuur. De samenleving accepteert namelijk geen onttrekkingen aan toezicht en recidives. Aandacht komt steeds meer te liggen op veiligheid en minder op behandeling. Tegelijkertijd is er minder geld waardoor de bezetting van sociotherapeutische behandelaars op de woon- of behandelafdelingen in forensisch psychiatrische centra (fpc's) vermindert. Dat heeft consequenties voor de kwaliteit van de behandeling die gegeven wordt aan de tbs-patiënten. Hoe kan in deze tijd van beperktere middelen nog steeds goede zorg worden gegeven aan de individuele patiënt? En wat is eigenlijke goede zorg in een fpc? In dit artikel staan beide vragen centraal. Aan de hand van inzichten uit de zorgethiek, en van denkers als Levinas, Ricoeur en Bourdieu, wordt het concept goede zorg verder uitgewerkt en onderzocht wat nodig is om deze conceptie van zorg in de bestaande situatie van een forensisch psychiatrisch centrum te realiseren.

In de bijdrage van Theo WA. de Wit, getiteld Geestelijke weerbaarheid in het werken met gedetineerden, beschrijft hij de geestelijk verzorgers bij justitie als 'grensgangers'. Vanuit mijn werk als humanistisch geestelijk verzorger bij defensie denk ik dat dit een waardevolle notie kan zijn aan de hand waarvan we de geestelijke verzorging verder kunnen doordenken. Iets dat hard nodig is in een tijd waarin de 'oude' legitimering van geestelijke zorg steeds minder weerklank lijkt te vinden in de samenleving.

De Wit komt op het begrip 'grensganger' naar aanleiding van een voordracht van Erik Borgman1 waarin deze de waarde van geestelijke verzorging bij justitie op uitsluitend christelijke noties baseert. Met deze bijdrage wil ik onderzoeken in hoeverre het begrip 'grensganger', los van de exclusieve christelijke invulling verstaan kan worden en is toe te passen op andere werkvelden van geestelijke verzorging (GV). Ik zal laten zien dat er meer benaderingen mogelijk zijn die recht doen aan de menswaardigheid van gedetineerden en andere groepen mensen die om wat voor reden ook buiten de samenleving dreigen te worden geplaatst en dat een exclusief-christelijke legitimering van dit 'andere' perspectief, dat onder anderen ook door geestelijk verzorgers wordt beoogd, daarbij contraproductief werkt.

Inleiding: 'Van een moordenaar een inbreker maken'

In een voordracht1 voor katholieke en protestantse geestelijk verzorgers die in justitiële inrichtingen werkzaam zijn bracht de bekende theoloog en leken-dominicaan Erik Borgman in herinnering dat de persoon waaraan het christendom zijn naam ontleent volgens de overlevering 'onder de misdadigers werd gerekend', zoals het in het Marcus-evangelie staat (Mc.15,28).2 Hij kreeg dan ook samen met twee criminelen de doodstraf, in een naar hedendaagse maatstaven uiterst wrede vorm maar destijds 'routine', zoals een historicus nog onlangs heeft uitgelegd.3 Dit feit is onder gelovigen en ongelovigen onomstreden, het wordt namelijk ook in niet-christelijke bronnen gedocumenteerd.4

Mijn moreel besef werd heen en weer geschud toen ik het artikel 'Geestelijke weerbaarheid in het werken met gedetineerden' las van Theo de Wit.1 Aanvankelijk voelde ik vooral verzet tegen de vermeende strekking van dat artikel, vergelijkbaar met de door hem beschreven uiterst sceptische reactie van de katholieke geestelijk verzorger met een lange ervaring in de TBS. Ik kreeg de indruk dat gedetineerden in een al te fraai daglicht werden geplaatst.

Mijn weerstand had ook te maken met het gemak waarmee dingen van verschillende orde ten onrechte onder één noemer leken te worden gebracht. Zo begreep ik bijvoorbeeld niet goed waarom er geen duidelijker onderscheid gemaakt werd tussen 'gevangenen' en 'TBS-ers'. Het leek me dat een dergelijk onderscheid voor een ethische beoordeling van hun handelen toch wel van belang moest zijn. De schrijfstijl kwam al met al nogal suggestief en associatief op me over. Soms regelrecht provocerend.

Deze zomer maakte ik kennis met een Friezin, wier naam ik hierna afkort als F. Zij vertelde mij dat ze twee jaar geleden nogal depressief was en in die tijd met haar gezin een vakantiehuis huurde in de buurt van Otterlo. Als uitstapje bezochten ze het Kröller-Müller Museum en daar overkwam haar iets bijzonders. Nadat ze de schilderijen van Van Gogh uit de Kröller-Müller-collectie had gezien was haar depressie over. Die bleek gewoon als sneeuw voor de zon verdwenen! Hoewel dit zich afspeelde in een park op de Hoge Veluwe en in onze tijd is het een verhaal met bijbelse allure.
Een paar weken later las ik in de krant dat op 15 juli in Hongkong 'de lancering' plaatsvond van vijf Relievo's: driedimensionale reproducties van Van Gogh's meesterwerken. Het Van Gogh Museum in Amsterdam had die midzomerdag in samenwerking met Fuji-film deze 3D-reproducties van een aantal Van Gogh's op de markt gebracht.

Inhoudsopgave

De meest saaie en onproductieve vraag die je over religies kunt stellen is of ze wel of niet waar zijn; zo begint Alain de Botton zijn boek Religie voor Atheisten (2012). Veel interessanter vindt hij de vraag wat te doen als we religie niet meer voor waar houden. Voor Richard Dawkins moet de godsdienst dan meteen de deur uit, want wat wij nodig hebben is waarheid (Dawkins 2006). De Botton denkt dat religies voorzien in twee andere en meer centrale behoeften: de behoefte aan vreedzaam samenleven en de behoefte aan troost in het omgaan met pijn, mislukking en kwetsbaarheid. Die behoeften verdwijnen niet als we niet meer in God geloven en we moeten wat hem betreft veel meer van religies blijven leren dan hedendaagse atheïsten ons voorhouden.

In de epiloog van zijn voorlaatste grote boek, La mémoire, l'histoire, l'oubli, schrijft Paul Ricoeur over 'de moeilijke vergeving'. Die epiloog kan volgens de auteur in zekere zin beschouwd worden als de voltooiing van zijn hele oeuvre: Ricoeur lijkt er eindelijk de poëtica te presenteren, die hij in zijn eerste boek al aankondigde, maar waarvan hij de uitwerking bijna een leven lang uitstelde. De reden voor dat uitstel is onder meer dat Ricoeur wilde filosoferen op een autonome manier, dat wil zeggen op een manier die in zoverre los stond van zijn christelijke overtuiging dat deze niet voor een begrip van zijn denken voorondersteld zou zijn. In zijn interpretatie van de vergeving kan hij de religie echter niet langer tussen haakjes zetten. Dat wordt ook minder nodig doordat in zijn religieuze overtuiging het (meer universele) geloof in de goedheid van de schepping op de voorgrond is komen te staan, in plaats van de (eerder particularistische) verlossing die voor de vroege Ricoeur op de eerste plaats kwam.

Recensies

Redactioneel

Toespraak bij uitreiking Erasmus Prijs aan Jürgen Habermas

(Uitgesproken op 6 november 2013 door Maria Grever, bestuurslid van de Stichting Praemium Erasmianum)

Er zijn grote twijfels rond de transities in de zorg. Bij de langdurige zorg hebben niet alleen patiënten- en gehandicaptenorganisaties grote zorgen over de hervorming daarvan. Met veel andere organisaties betwijfelen ze met name of gemeenten op tijd klaar zijn voor hun nieuwe taken in het kader van de Wet maatschappelijke ondersteuning (WMO). Veel zorgen zijn er verder rond de financiering, rond de gevolgen van de daarbij voorgenomen bezuinigingsmaatregelen.

Binnen de ziekenhuiswereld zie je minder transities, terwijl er ingrijpende veranderingen nodig zijn. Daar zijn we de menselijke maat al lang ontgroeid en lopen we op vele gebieden vast. Hier scoren we helemaal niet zo goed op patiëntgericht en is er door de waan van de dag en het ontbreken van voldoende veiligheid nauwelijks sprake van kritische reflectie. Door o.a. de status aparte van de specialisten en de zeer beperkte houdbaarheidsdatum van ziekenhuisbestuurders overheerst de korte termijnvisie en laat de transparantie in de zorg rond zowel de kwaliteit van de zorg als het zicht op de ziekenhuisuitgaven enorm te wensen over.

Jürgen Habermas heeft in zijn lange carrière als filosoof en intellectueel zich op verschillende manieren over wetenschappelijke en technologische ontwikkelingen uitgesproken, waarbij hij steeds weer probeerde de bevrijdende en onderdrukkende invloed van wetenschap en technologie te identificeren. In de jaren zestig van de vorige eeuw heeft hij zich uitvoerig ingelaten met de 'positivismestrijd' en het debat over de rol en methodes van de sociale wetenschappen. Habermas (1967; 1968) hield een pleidooi voor de sociale wetenschappen als emancipatorische en hermeneutische wetenschappen, aangezien deze behulpzaam zouden kunnen zijn bij het aan de orde stellen van normatieve vragen over de inrichting van de maatschappij en het gewenste leven. Deze normatieve vragen werden volgens hem weggeduwd door technische vragen van efficiëntie. Maar Habermas (1962) heeft in die tijd naast deze methodologische bijdrage ook een inhoudelijke bijdrage geleverd, met name door zijn studie naar de betekenis van openbaarheid voor opkomende democratieën, zoals in Europa gedurende de achttiende eeuw in cafés en koffiehuizen geëxploreerd. Midden jaren zeventig kwamen deze bijdrages bij elkaar in zijn studie naar de communicatieve basis van de maatschappij, die ten slotte uitmondt in het grote werk Theorie des Kommunikativen Handelns (1981). Met de nadruk die het communicatief handelen van af die tijd krijgt, raakt voor hem de noodzaak van een grondige studie naar de betekenis van wetenschap en technologie op de achtergrond. Terwijl in de vroegere fase de verschillende wetenschappen en hun rol in de samenleving uitvoerig werden geanalyseerd, doet Habermas later geen poging meer een dergelijke diepgaande studie te volbrengen. Niettemin zijn er verspreid veel opmerkingen te vinden in zijn oeuvre waaruit blijkt dat hij wetenschap ziet als een voortzetting van de objectiverende houding van het communicatieve handelen gericht op de objectieve wereld.

Ik was blij verrast door het verschijnen van een ware studie over geweld en vrijheid. Tussen de Regels van Mieke Moor (2012) is een vakkundig, mooi, soms kunstzinnig verslag van een wel heel weerbarstig thema, namelijk geweld en vrijheid. Haar studie trekt in het bijzonder mijn aandacht omdat hij ook nog gaat over organiseren en het veranderen van het organiseren. Dat maakt mij dubbel aandachtig. Uiteraard omdat het over geweld en vrijheid in en van organisaties gaat, dat heeft al jaren mijn aandacht, en ten tweede vraag ik mij onmiddellijk af of het thema geweld hier geen geweld wordt aangedaan. Er is altijd een gerede kans dat nieuwe inzichten tot nieuwe 'wicked problems' leiden, weliswaar op een hoger niveau, maar dat maakt het er niet beter op. Ik word extra alert als een bijzonder belangrijke vraag onbeantwoord wordt gelaten. Het gaat hier om een vraag waarvan Moor zegt dat 'dat precies de vraag is die we moeten durven niet te stellen'. Over welke vraag gaat het? Het is de vraag: 'wat nu?' Ik kan haar argumenten en redeneringen om die vraag onbeantwoord te laten goed volgen, maar ik vraag mij echt af of we het bij het constateren van de waarde van het sublieme kunnen laten, of we nu filosoof zijn of organisatiedeskundige. In mijn proefschrift Weerbarstig Veranderen, De paradox van de vrijheid (2010) heb ik voor het zelfde dilemma gestaan. Na een aantal organisatiekundige en filosofische omzwervingen rond de vrijheidsbegrippen van Arendt 'en Bataille, respectievelijk 'in between' en de 'innerlijke ervaring', heb ik in dat boek de vraag, 'wat nu?', beantwoord met een zestal leer- en ervaringsroutes, zes interventies die alle los proberen te komen van het geplande, het bekende en voorspelbare. Daarmee ben ik te ver gegaan. In de woorden van Moor heb ik de waarde van de vrijheid die ik de 'innerlijke ervaring' noem en die Moor als het 'sublieme' beschrijft gekoppeld aan een doel-middelrationaliteit. Met andere woorden, ik heb ergens naar toe willen leiden. Moor's werk en mijn eigen werk zijn dan ook twee verschillende antwoorden op hetzelfde dilemma. In deze bespreking van haar boek wil ik het verschil tussen ons zo goed mogelijk benoemen en daarmee het debat met haar voortzetten.

Halverwege de negentiende eeuw schreef Herman Melville een indringend verhaal over de kantoorklerk Bartleby. Bartleby is de jongste bediende in een New Yorks advocatenkantoor die met de woorden 'I prefer not to' steeds vaker weigert het werk te doen dat hem wordt opgedragen. Gek genoeg oogst hij daarvoor zoveel ontzag bij zijn werkgever dat die op een gegeven moment zelfs besluit om het hele kantoor te verhuizen naar een ander pand, zodat de kantoorklerk het rijk voor zichzelf heeft en de tijd kan vullen met niets doen. Melville doet met zijn verhaal iets wonderlijks: het lukt hem om mij als lezer het volstrekt irrationele gedrag van de werkgever te laten ervaren als een menswaardige keuze. En hij maakt voelbaar dat de werkweigering van Bartleby, die op het eerste gezicht van gemakzucht getuigt, in wezen grote moed vereist. Halverweg de twintigste eeuw schilderde Barnett Newman het beroemde 'rode werk' The sublime is now, dat tegenwoordig in hetzelfde New York van Bartleby in het MoMa is te zien. Het is een werk in een (onofficiële) serie van werken die meermaals de agressie van toeschouwers aanwakkerden (twee andere werken zijn ernstig beschadigd) omdat ze in een bepaalde zin 'niets' voorstellen, iets dat blijkbaar moeilijk is te verdragen. Dat is echter precies ook de genialiteit van het werk: staand voor een werk als The sublime is now kan een mens even voelen dat er niets anders is dan alleen maar 'nu'.