Waardenwerk 2021 85

We hebben Trudie Knijn uitgenodigd voor een interview in de serie ‘waardevolle praktijken’, naar aanleiding van haar opinieartikel in de Volkskrant (10 januari 2021). Daarin schrijft ze, onder andere ingegeven door de ‘boodschappen-affaire’ waarbij een bijstandsuitkering werd teruggevorderd: ‘Dat politici en journalisten nu zo verontwaardigd reageren is alleen te begrijpen vanuit hun sociale afstand tot de meest kwetsbaren. Ook sociale wetenschappers ontkomen daar niet aan. Pas toen ik aan het eind van mijn loopbaan, na jarenlang wetenschappelijk onderzoek naar sociale uitkeringen, vrijwilligerswerk ging doen, zag ik hoe rigide, op plichten in plaats van rechten gebaseerd, onzinnig en wantrouwend ten opzichte van cliënten, de Participatiewet is. Toen pas merkte ik hoeveel minder compassie klantmanagers tonen dan hun voorgangers uit de jaren negentig. Toen pas merkte ik angst bij bijstandsgerechtigden. Angst om een fout te maken. Angst ook om bezwaar te maken omdat je niet weet wat de repercussies zijn. Angst dus voor de overheid.’
Dat maakt ons nieuwsgierig naar hoe ze, vanuit haar achtergrond in de wetenschap, kijkt naar haar huidige vrijwilligerswerk en de organisatie van vrijwilligerswerk en hoe ze dat werk doet. En hoe ze vanuit de ervaringen nu, terugkijkt op haar wetenschappelijke carrière.

Een boom is van het hele plantenrijk wel de indrukwekkendste verschijning, vooral als het een grote en oude boom betreft: een eik, beuk, es, iep, linde of kastanje. Ook wij, moderne mensen, kunnen nog met bewondering naar zo’n boom opkijken en zijn geneigd de oudste en grootste als monumenten te beschermen. Een volwassen boom kan zeer omvangrijk worden en wordt bovendien veel ouder dan een mens, enkele eeuwen is niet uitzonderlijk en sommige (uitheemse) soorten halen zelfs ruim twee millennia. In de geschiedenis van de mensheid is een boom waarschijnlijk het kosmisch symbool bij uitstek geweest: een imposant wezen dat wortelt in de aarde en met zijn kruin naar de hemel reikt.
De laatste tijd worden opvallend veel boeken gepubliceerd over bomen en bos en lijkt er dus sprake te zijn van een hernieuwde belangstelling. Dat kan erop wijzen dat men zich bewust wordt van hun grote betekenis voor het menselijk welzijn en dat een wereld zonder bos en bomen onherbergzaam en onleefbaar zou zijn. Van bomen en bos is ontdekt dat ze veel kunnen absorberen van de enorme hoeveelheid aan CO² die onze maatschappij uitstoot en men beseft ook dat de wereldwijde ontbossing de klimaatverstoring waarmee ieder te maken krijgt nog verergert. Het is dan ook geen toeval dat de boom het logo is geworden van de groene beweging en dat het aanplanten van bomen een daad is die bij uitstek de bezorgdheid kan uitdrukken van mensen met betrekking tot de toekomst van de aarde. Ik vermoed dat liefde voor bomen een indicator is van de mate waarin iemand zich verbonden voelt met de planeet en de natuur. Het lijkt me wenselijk dat zich een nieuwe alliantie zou ontwikkelen tussen mens en boom, vele eeuwen nadat de archaïsche symbiose tussen mens en boom verloren is gegaan. Want in het voorchristelijke Europa stonden bomen in hoog aanzien; het zijn helaas de joden en christenen geweest die de levensboom hebben gekapt en wier god de wereld heeft ontheiligd.

Hoewel het humanisme als levensbeschouwelijke stroming nauwelijks kan putten uit een eigen traditie in het gebruik van rituelen, maken ook humanistisch geestelijke verzorgers gebruik van rituelen. In dit artikel beschrijf ik twee voorbeelden van hoe ik dat als humanistisch geestelijke verzorger voor defensie en na mijn pensionering als vrijwilliger voor het Nederlandse Veteraneninstituut gedaan heb. Ik ga daarbij in op het doel, mijn overwegingen en het effect. Ook besteed ik aandacht aan een aantal spanningsvelden die bij het ontwikkelen van rituelen een rol spelen. Daarna ga ik in op de vraag over welke competenties de geestelijke verzorger moet beschikken om voor de doelgroep recht te doen aan het ritueel. Tot slot ga ik nog in op de vraag of het ritueel als specialisme voorbehouden is aan de geestelijke verzorger. Met enkele opmerkingen over de toekomst sluit ik af.
Rituelen worden vanuit diverse disciplines bestudeerd. Vanuit historisch en sociologisch perspectief kan men kijken naar veranderingen in de maatschappelijke context en politieke invloeden en verhoudingen. Vanuit psychologisch perspectief kan men onderzoek doen naar trauma, herinnering en coping en de plek van herdenken daarin. Daarnaast kan men met een antropologische, cultuurwetenschappelijke bril kijken naar plaats, inhoud en uitvoering van de rituelen. Dit zijn de invalshoeken die aan de orde komen bij het kijken naar de gebruikte rituelen. Uitleggen wat een ritueel is, is complex, terwijl bij de uitvoering ervan iedereen ‘weet’ dat het een ritueel is (Grimes 2000:28). Er is sprake van een ‘shared understanding of intention and content’ (Alexander 2006:29). Voor wat ik onder een ritueel versta, sluit ik mij aan bij Sjaak Körver. Hij geeft de volgende omschrijving: een ritueel uitvoeren, is een symbolische ruimte creëren waarin aandacht is voor bestaansbehoeften, als troost, hoop, angst en verlangen (Körver 2016). Met deze omschrijving kan het ritueel losgemaakt worden van (een bepaalde) religie en kan ook een humanist er mee uit de voeten. De ruimte, opgeroepen door het ritueel, kan interreligieuze verschillen overstijgen. Door de openheid van metaforische taal en symboliek, die de betekenis niet vastleggen maar zich verschillend laten duiden, kunnen mensen vanuit verschillend levensbeschouwelijk perspectief een ritueel gezamenlijk beleven en kunnen de verschillen overstegen worden.

Het moet nu zo’n dertig jaar geleden zijn dat mijn vader bezwaarbrieven stuurde naar de gemeentelijke overheid over de onteigening van zijn weilanden. Hij deed dat op een persoonlijke en emotie-geladen manier door te benadrukken hoe op het land generaties lang eerlijke arbeid verricht was ten behoeve van het eigen levensonderhoud en de voedselvoorziening van de bevolking. Hoe kan dat nu zomaar afgepakt worden? De onteigening ging in weerwil van deze brieven toch door, want de bestemming van het gebied was door toedoen van bestuurders veranderd van landbouwgrond naar recreatief gebruik. Dat laatste stak mijn vader nog extra. ‘Brandnetels en stekels zullen er groeien,‘ zo voorspelde hij.
Voor hem als veehouder was dat niet de vegetatie waar hij het liefst naar keek… Inmiddels zijn we dertig jaar verder. Mijn vader is overleden en ik heb het voorrecht te leven op het boerenerf dat hij bewoonde en dat de grootvader van mijn grootvader ooit liet bouwen voor één van zijn kinderen. De toenmalige weilanden, in de tijd van mijn jeugd vooral begroeid met het eiwitrijke Engels Raaigras, hebben nu de vorm aangenomen van waterpartijen met veel riet en min of meer ruig begroeide stukken grond, inderdaad vooral gevuld met een grote hoeveelheden distels en de brede, scherpe grassoort die wij Wittebol noemden. Het geheel wordt doorkruist met pittoreske wandelpaadjes en lage bruggetjes. Om het plaatje compleet te maken, graast er in het gebied een (grotendeels) door vrijwilligers verzorgde schaapskudde. Wie de tijd neemt om te wandelen in deze groenstrook tussen de stedelijke conglomeraties van Rotterdam, Schiedam, Vlaardingen in het zuiden en Delft, Rijswijk, Den Haag in het noorden, ziet een postmodern landschap. Het ruisen van de wind in het riet met het vriendelijke geluid van de karekiet, de vredig herkauwende schapen in het gras en, in het voorjaar, de bekoorlijke roep van de koekoek, doen de mens goed. De rustige wandelaar keert hier, voor een moment, terug naar zijn element, zo is de ervaring.

Iets van de wereld maken. Iets van je leven maken. Iets van dit moment maken. Als mens hebben we de mogelijkheid om te maken en te creëren. We hebben het potentieel om vanuit creatiekracht te werken met onze ervaringen, ontmoetingen, gedachten en ons voelen. Zo maken we ons eigen leven en de wereld om ons heen zinvol door er zelf in te verschijnen, want dat is wat je als maker doet. De maker voegt iets van waarde toe. We ‘geven zin’ door met wat bestaat iets nieuws te maken. In dit artikel onderzoeken wij wat de betekenis is van dit maken in zingeving. Hoe werkt dat? Welke vragen roept dat op? Waarom doet het ertoe?
Wij zijn een klein interdisciplinair gezelschap, voortkomend uit de Werkplaats Muzisch Onderzoek van het lectoraat Kunst en Professionalisering (HKU) 2019-2020. Marjolijn was daarin toegetreden als performance-kunstenaar; Annemiek als docent en beeldend kunstenaar; Peter als danser en organisatiedeskundige; Sietske als psycholoog en HKU masterstudent Crossover Creativity; Henne als lichaamsgericht psychotherapeut; en Hanke als docent en onderzoeker. Hanke: Wat hier voor je ligt is het gevolg van het ons toe-eigenen van een makersproces,
namelijk het ons eigen-maken van de wijze waarop de film ‘Drama Girl’ door filmmaker Vincent Boy Kars is gemaakt. Met de opzet van deze film zijn we als experimentele groep makers van verschillende pluimage een eigen makersproces ingegaan. De gemeenschappelijkheid in onze groep zit in het muzisch onderzoekend werken aan het thema ‘belichaming’. 
Daarbij staat de vraag centraal: ‘welke rol speelt het lichaam in kennis maken?’ Om de volgende sessie voor te bereiden stuurde Peter begin april 2020 (Nederland was net in de ‘intelligente lockdown’) een appje aan Marjolijn: ‘Ha! Heb een idee voor onze belichaamde
onderzoeksgroep. Misschien om toch via zoom met elkaar te werken. Het idee is naar aanleiding van Drama Girl, namelijk dat we een scene maken uit de biografie van een van ons. Als iedereen die film zou bekijken, is het meteen duidelijk. Wat denk je? Binnenkort nog doorpraten?’ Marjolijn antwoordde: ‘Ha! Goedemorgen! Ik vond de vrijdagsessie via zoom ook heel goed werken. Ik kan vanavond Drama Girl [https://www.2doc.nl/documentaires/series/2doc/2020/drama-girl.html] kijken. Daarna verder doorpraten?’

Het empowermentparadigma beoogt een fundamenteel andere kijk op sociale verandering dan het neoliberalisme. In dit artikel betoog ik dat het paradigma vasthoudt aan de liberale ethiek van positiviteit, die sociale problemen en verandering depolitiseert en het politieke moraliseert. Een werkelijke andere kijk vereist een kritiek van de positieve rede en een politisering van een ethiek.
In Winners Take All. The Elite Charade of Changing the World (2019) beschrijft onderzoeksjournalist en oud-consultant bij McKinsey Anand Giridharadas hoe superrijken en oud- -wereldleiders het voortouw nemen in het verbeteren van de wereld en sociale verandering.
Ze sponsoren goede doelen, doen aan liefdadigheid, zetten stichtingen en denktanks op waar ceo’s, oud-wereldleiders, vooraanstaande wetenschappers en talentvolle alumni van bussiness schools vol goede moed en met alle goede bedoelingen innovatieve oplossingen bedenken voor sociale problemen. Dit leidt er volgens hem toe dat het denken over sociale verandering marktconform is en de bestaande machtsverhoudingen niet verstoort. Zij denken de wereld te veranderen, terwijl zij een systeem in standhouden dat aan de wortels van maatschappelijke problemen ligt (Giridharadas 2019, 34). Exemplarisch voor de manier waarop sociale problemen worden geïnterpreteerd en sociale veranderingen worden geagendeerd is een paradoxale uitspraak van de voorman van de Organisation for Economic Cooperation and Development: ‘If we want things to stay as they are, things will have to change’ (ibidem, 9) Het is vanwege dit soort cynisme dat Giridharadas hun streven de wereld te verbeteren typeert als een ‘elitaire schertsvertoning’. Deze schertsvertoning kent ‘a strict ethic of positivity’ en win-winbenadering van oplossingen: ‘We stand for something, not against anything’ (idem, 254). De ‘Marketworld’ is niet zozeer een old boys network als wel een cultuur, een ‘state of mind’, een discours of een ethiek dat positiviteit tot een morele imperatief verheft. Deze ethiek van positiviteit verenigt een individualisering en depolitisering van sociale problemen en veranderingen. Een positieve kijk op mensen die in armoede leven benadrukt hoe veerkrachtig zij zijn en legt de mogelijke oplossing bij hen, niet in het tegengaan van sociale ongelijkheid of het reguleren van de geglobaliseerde vrijemarkteconomie.

Mijn herinnering aan het jaar 2020 staat niet alleen in het teken van pijn die samenhing met de komst van Covid-19, maar wordt ook bepaald door pijn die verbonden was met het heengaan van Frans Vosman. Hij is overleden in de zomer van dat jaar, op 10 juni. Het is voor mij alsof het rouwen over hem de vorm aannam van een almaar voortgaand innerlijk gesprek met hem. Zorgethiek was een van de onderwerpen op de agenda van deze bijzondere vorm van contact. Ik was eraan gewend geraakt hem daar veel vragen over te kunnen stellen. Die gingen vaak over het – of zijn – gebruik van het begrip zorgethiek. Nog steeds blijft de betekenis van dat begrip mij intrigeren. Helaas zal zijn aandeel in onze uitwisseling nu vooral gestalte moeten krijgen via mijn herinneringen aan onze gesprekken en via zijn geschriften.
Ik werkte als humanistisch geestelijk verzorger in een ziekenhuis toen ik in 2013 aan het avontuur van de master Zorgethiek en Beleid begon aan de Universiteit voor Humanistiek. In 1995 was ik daar al afgestudeerd als humanistica, bijna 20 jaar later was ik er opnieuw student. 
Ik wilde leren hoe ik in mijn functie zou kunnen bijdragen aan het leveren van goede zorg. Ethiek in het algemeen, en zorgethiek viel daar in mijn ogen onder, associeerde ik met het maken en beoordelen van keuzes in het handelen. Ik veronderstelde dat het bestaan van enige keuzevrijheid noodzakelijk was om in mijn handelen te kunnen kiezen voor een zorgethische werkwijze. Tegelijkertijd had ik al wel gemerkt dat handelingsvrijheid er niet zomaar was in het ziekenhuis en vandaar mijn motivatie voor nu juist die combinatie van aandacht voor Zorgethiek én Beleid in de master.

Als kunstenaar en procesproever werk ik in de zorg. Zowel in projecten met bewoners en cliënten als in onderzoek dat ik doe in organisaties naar de invloed van het systeem op de mensen die erin werken en leven. En soms komt het samen, zoals in de zomer van 2017 toen ik Artist-In-Residence was en artistiek onderzoek deed naar het thuisgevoel van de bewoners in een woonzorgcentrum in Eindhoven, dat uitmondde in een serie sociale interventies. Steeds weer loop ik aan tegen het contrast tussen mijn wereld als kunstenaar (waarin ruimte voor vrijheid en experiment belangrijk is) en de wereld van de zorgprofessionals (die te maken hebben met tijdsdruk, regels en protocollen) waardoor we langs elkaar heen werken en elkaar niet altijd kunnen begrijpen en versterken in de samenwerking. Hoe zou het zijn als we nauwer bij elkaar betrokken raken en elkaar daardoor ook meer kunnen inspireren?
Hiervoor doe ik onderzoek naar zintuiglijke en theatrale werkwijzen om de afstand tussen de wereld van de kunst en de zorg te overbruggen. Wat brengt ons dichter bij elkaar? Dit onderzoek ik samen met drie zorgprofessionals tijdens de ‘mee-werk-weken’, waarin ik letterlijk naast iemand sta en alles doe wat zij doen. De professionals zijn: een activiteitenbegeleider en kunstzinnig therapeut in een verpleeghuis, een zorgmanager in een organisatie voor mensen met een verstandelijke beperking en een wijkverpleegkundige in een zelfsturend team.

In de complexe forensische behandelsetting zijn (juridische) veroordelingen, vrijheidsbeperkingen en veiligheidsvoorwaarden een gegeven in elk startend contact. Contact is niet iets dat vanzelfsprekend open tot stand komt tussen patiënt en behandelaar. een patiënt heeft bij binnenkomst geruime tijd in detentie achter de rug. De detentie heeft invloed op de patiënt bij opname in de behandeling. Er is soms sprake van een onverschilligheid qua houding die voortkomt uit het verblijf in de detentie (Beyens et al., 2014). De meeste patiënten worden niet echt voorbereid vanuit de detentie op behandeling. Het is bij deze nieuwe start steeds zoeken naar het perspectief van een niet veroordelend contact vanuit interesse en nieuwsgierigheid dat als basis voor behandeling kan dienen. In dit artikel zoeken wij (geestelijk humanistisch verzorger en beeldend therapeut, werkend in een forensisch psychiatrisch centrum) naar de zo noodzakelijke (vrije) ruimte om ons werk te kunnen doen. Deze ruimte noemen wij ‘vrije ruimte’. De dagelijkse werkplek biedt niet vanzelfsprekend de
ruimte om stil te staan bij het vinden van die vrije ruimte. Er zijn bewuste en onbewuste normen die verhinderen deze ruimte vrij te benutten. Zonder inspanning lijkt deze ruimte steeds weer ‘dicht te slibben’, en kost het moeite en investeren deze steeds weer te openen.
Hoe creëer je in de weerbarstigheid van een forensisch psychiatrische kliniek steeds weer vrije ruimte voor (behandel)contact? Dat is de vraag die we onszelf stelden. Om die te beantwoorden hebben we onszelf de ruimte gegeven om aan de hand van beelden vrij te associëren over het begrip ‘vrije ruimte’ en onze beleving daarbij. Vervolgens hebben we de gevonden beelden en associaties weer naast de dagelijkse werkpraktijk gelegd en daar enkele conclusies uit getrokken. We hopen dat deze verkenning professionals en beginnende professionals in een forensische setting kan helpen in het creëren van ruimte voor (behandel)contact met patiënten en dat het hen helpt bevlogenheid en mentale fitheid te (be)houden in hun werk.

Brooks – in krap twee pagina’s – een analyse van de diepe verdeeldheid in de Amerikaanse samenleving die mij te denken gaf.1 Centraal in zijn analyse staat de tegenstelling tussen twee ‘grote reservoirs van kennis’ waaruit samenlevingen in zijn ogen kunnen en moeten putten. Het ene reservoir bevat de kennis uit de verhalen die we over onszelf vertellen en de morele wegwijzers die daarin besloten liggen. Het gaat hier volgens Brooks om een vorm van ‘emotional and moral knowledge that should give us a sense of identity to live up to and an appreciation of the values that matter most to us… these are shared stories that should help us discover a shared destiny and our shared affection for one another.’ Het tweede reservoir van kennis waaruit samenlevingen putten duidt hij aan als ‘propositionele kennis’: het soort kennis dat we verwerven via de rede, via logische en empirische bewijsvoering en via kritische analyse. Deze vorm van kennis kan zich volgens Brooks alleen ontplooien in een netwerk van instituties ‘that have set up an interlocking set of procedures to hunt for error, weigh evidence and determine which propositions pass muster.’ 
Tegen deze achtergrond introduceert hij dan zijn diagnose van de diepe verdeeldheid in de Amerikaanse samenleving, met name tussen Republikeinen en Democraten. Dat Donald Trump als voorman van de Republikeinen steeds opnieuw weg kan komen met zijn leugens, komt volgens Brooks niet voort uit gebrek aan ‘kennistheoretisch inzicht’ bij zijn aanhang, maar heeft een heel andere reden: ‘…he tells stories about dispossession that feel true to many of them…The collapse of truth, the rise of animosity – these are emotional, not intellectual problems.’ Daarmee komt Brooks bij de kern van zijn analyse. De schuld voor het ontstaan van de diepe tweedelingen ligt z.i. zowel bij conservatieve denkers ‘who try to whitewash history’, als bij progressieven ‘who tell such a negative version of history that it destroys patriotism.’ Maar de kern van het probleem ligt z.i bij het onderwijs: ‘Over the past decades, we cut education in half. We focused on the second reservoir of knowledge.’

Scholars have long documented the connectedness to nature as a critical factor for stimulating and maintaining human health and wellness (e.g., Mitchell, 1946; Searles, 1972; Rapport & Whitford, 1999). Both people’s lived experiences and ubiquitous media reports of sever and ongoing environmental degradation and ecological loss in general and climate change in particular (Cunsolo & Ellis, 2018) resulting from patterns of unsustainable behavior have triggered a range of emotive responses in people. Examples of emotive responses to these
undesired transformations include feelings of anxiety, despair, and apathy, affecting psychological, physiological, and spiritual dimensions of health and wellbeing (Galway et al., 2019). Against the backdrop of the negative ecological impacts on both one’s habitat and proximate and distant natural environment that are characteristic of the Anthropocene, scholars have developed a range of conceptualizations on the nexus between ecosystem health and human health over especially the past two decades, including eco-anxiety, environmental
melancholia, ecological grief, and solastalgia (see Lertzman, 2015; Cunsolo & Ellis, 2018; Albrecht, 2019). These conceptualizations are part of an emerging palette of so-called ‘psychoterratics’, defined as Earthrelated mental illnesses, syndroms, states, emotions, or conditions where people’s mental and physical wellbeing are threatened by the severing of ‘healthy’ links between themselves and their home or territory (Albrecht, 2005: 54; Albrecht et al., 2007: S95). 
During the first months of 2020, governments worldwide have implemented policies of lockdown in order to contain the COVID-19 pandemic. These lockdowns have had monumental impacts on people’s daily lives and has brought a substantial part of economic activity and its inherent negative ecological implications and destruction of ecosystems that is characteristic for the Anthropocene to a halt. As a result, the world has experienced an episode of remarkable ecological restoration, unprecedented in the era of the Anthropocene.

Wat betekent seks? Waarom verandert het altijd alles? Waarom is het overal aanwezig? Waarom kan het zo veel moois en zo veel lelijks opleveren? Al dit soort vragen houden mij al jaren bezig en zijn de aanleiding geweest om een onderzoek te doen naar de betekenis van seks. Ik begon mijn afstudeeronderzoek dan ook met die vraag: wat is de betekenis van seks? Nu hoor ik u al denken: dat is wel een erg brede vraag. Dat klopt, dus we hebben hem maar aangepast naar: wat is de relatie tussen seks en zingeving? Dit bleek niet veel meer ingekaderd dan de eerste vraag, maar het was genoeg om verder aan de slag te gaan. 
In mijn zeven jaar humanistiek heb ik enorm veel gelezen en gehoord of de kernconcepten: zingeving en humanisering. Vanuit allerlei verschillende invalshoeken, perspectieven en disciplines bestudeerden we hoe mensen zin geven aan hun leven en hoe mensen vorm geven aan hun leven. Wat maakt dat mensen een gevoel van zin hebben? Hoe leven we goed samen? Hoe maken we wat van dit bestaan wat ogenschijnlijk zo zinloos is? In al deze jaren heb ik echter zelden iets voorbij horen komen over seks. Wel over seksualiteit, de seksuele geaardheid, maar niet over seks, de handeling. Terwijl het in mijn eigen leven juist zo’n belangrijk onderdeel is. Het is voor mij niet alleen belangrijk, het kan mij even doen vergeten dat het leven zinloos is. Dus, dacht ik, waarom hebben we het daar nooit over?